o PRZYCZYNACH WEWNĘTRZNYCH I NAYBLIŻSZYCH TUDZIEŻ ZEWNĘTRZNYCH I DALSZYCH NĘDZY NASZYCH WŁOŚCIAN Z wyłożeniem Sposobów zniszczenia tychże Przyczyn i ich Skutków przez Józefa Sołtykowicza A: K: W: Dobrzy Obywatele powinni, podług mnie, podnosić przez swe rady świetność swoiey Oyczyzny, i spiknąć się wszyscy na doradzanie raczey tego co iest naylepsze, niż tego co iest nayłatwieysze. DEMOSTENES w Mowie o Chersonezie w KRAKOWIE, w Drukarni Józefa Mateckiego roku 1815 Za pozwoleniem Zwierzchności: ZBIÓR PRZEDMIOTÓW TEGO PISMA. Uwaga wstępna na karcie j. CZĘŚCI. O Przyczynach wewnętrznych i naybliższych nędzy naszych Włościan. ROZDZIAŁ I. O pierwszéy Przyczynie wewnętrzney nędzy Włościan, to iest, źle rozumianym własnym interessie przez Właścicielom Ziemi. na k. 9. §. I. Dowody’ile rozumianego interessu swego przez Wlaścicielów. §. IÍ. Przesady, interes źle rozumiany wspierajęce, i odpowiedzi na nie 14. §. III. Sposoby zatamowania złych skutków i naprawienia błędów źle rozumianego interessu. 20 ZBIÓR ROZDZIAŁ II O drugiéy wewnętrznéy Przyczynie nędzy Włościan, to iest, o bezstósowności Powinności i Pracy Włościan do ich Posiadłości i Zapłaty. I. Uwaga wstępna k. 39. §. II. Nieproporcyonalny odmiar Gruntów Włościańskich i mylność Ceny Dnia roboczego, wszędzie postrzegać się daig. 51 Ili. Prawidła na znalezienie Stosunku między Powinnościami a Należytością Rolnika. 54 IV. Wyrachowanie potrzeb całego Rolnika czyli Kmiecia. 57 V. Wnioski względem ilości Gruntu należącego całemu Rolnikowi, i względem Pół-Rolników. 45 §. VI. Wycięg i wymiar Powinności Kmiecia roboczego. 52. §. VII. O czyńszowaniu pieniężnem lub osepowem w powszechności. 64 §. VIII. Wyrachowanie Czynszu pieniężnego i osepowego, dwóch włokowego Rolnika; z zastanowieniem się nad Czynszem osępopowym PRZEDMIOTÓW g IX. O Proporcyi ilości Osad Kmieci tohoczych do ilości Gruntów ornych, i o Pańsęjśyinie piêszéy w szczególności. 8 §. X. O Lennościąch Czynszowych, z rozwiązaniem przez rachunek ekonomiczny Pytania, czyliby te nie wychodziły na uszczerbek w Dochodach Właścicielowi 102. §. XI. Wnioski dalsze z poprzedząięcey Materyi. 9 §. XII. Projekt Ustaw tak względem roboczych iako i czynszowych Rolników. 115 §. XIII. O potrzebie i pożyteczności powszechnego Pomiarii Dóbr wszelkiego Włascieielstwa. . 118 §. XIV. Projekt Przepisów Prawodawczych względem tego przedmiotu. 126 ROZDZIAŁ III. O Trzeciey Przyczynie wewnętrznéy i naybliższey nędzy Włościan, to iest, O Arędach Żydowskich. § J. Uwaga wstępna, przypominaięca głównych Pisarzów naszych o Żydach. 121. ZBIÓR S II Skutki wynikaigce z cierpienia Żydów po Wsiach i arędowania im Propinacyi. na k. 131. § III. Nieskuteczność sposobów dotąd użytych przeciwko wspomnionym skutkom. 135 § IV Projekt do Ustaw Prawodawczych względem Aręd Propinacyjnych. 139. ROZDZIAŁ IV. O Czwartéy Przyczynie wewnętrznéy i naybliźszey nędzy naszych Włościan, to iest, O Ubóstwie naszych Właścicielów. I. Obraz Ubóstwa Właścicielów, i iego Skutki na Włościan spadaięce. 14 II. O Przyczynach Ubóstwa Właścicielów. 153 §. III. Sposób oczyszczenia Dóbr zadłużonych, i ochronienia Właścicieli od ubóstwa na przyszłość. 1 § IV. Rozwinienie w szczegółach poprzedzaiących dwóch sposobów, z uwagami nawiasowemi, o Procentach, Kapitalistach, Yiderhaufach i Dziesięcinach. 166. PRZEDMIOTÓW ROZDZIAŁ V, O Piątey Przyczynie Wewnętrznéy i naybliższey nędzy Włościan, to iest, O Facyendowaniu Dobrami Ziemskiemi. i Dzierżawach. § I. Rzut oka ogólny na Handel Dobrami Ziemskiemi. na k. 192 §. II. Skutki spływaiące na Włościan z facycudowania Dobrami §. III. Srzodki Prawodawcze na zapobieżenie iacyendarstwu Ziemiańskiemu. 201. § IV. O Dzierżawach Ziemskich i Skutkach ich w powszechności. 207. §. V. Sposoby tymczasowe zapobieżenia złym skutkom z Dzierżaw na Właicicielów i Włościan spadaigcym. - DOKOŃCZENIE CZĘŚĆ II ZBIÓR CZEŚĆ II. O Przyczynach Zewnętrznych i dalszych, nędzy naszych Włościan. ROZDZIAŁ I. O pierwszéy zewnętrznéy i dalszéy Przyczynie nędzy Włościan, to iest: o Uciążliwościach Woyskówych. na k. 221; §. I. Ó wygaśnicniu w Stanie Woyskowym Obywatelskiego Ducha, i spływaiących stgd skutkach na Włościan. 222 II. Myśli względem Zawiadowstwa i Szafunku Magazynów Żywności, tudzież o Konsystencyach, Przechodach Woyska i Podwodach. 28 2 ÏII. O potrzebie, większey zawisłości Woyska od Władz Cywilnych. 259 §. IV. O Utrzymaniu Woyska w uszanowaniu dia Religii i Ustaw Moralnych na k. 266 PRZEDMIOTÓW ROZDZIAŁ II. O drugiey Przyczynie zewnętrznéy i dalszéy nędzy Włościan, to iest: Niedostatku Handlu i Konsumpcyi. I. Rzut oka na potrzebę Handlu, i powód położenia niedostatku iego, pomiędzy Przyczynami dalszemi nędzy Włościan. na k. 275. II. Sposoby ożywienia u nas Handlu i ułatwienia Konsumpcji na Produkta Rolnicze 278 5 III. Pieniądze Papierowe i zła Moneta. 299 ROZDZIAŁ III. O trzeciey Przyczynie zewnętrznéy i dalszéy nędzy Włościan naszych, to iest: O zaniedbaniu ich Oświecenia. §. I Potrzeba Oświecenia Włościan, dla wyprowadzenia ich łatwiey z obecney nędzy, i ochronienia od niey w przyszłości. 303. ZBIÓR PRZEDMIOTÓW. IL Śkęd? i przez kogo Oświecenie Włóścian žáczynac się powinno? nak. 309. III. Spbsób zapewnienia Parafiom dobrych Pasterzów i Nauczycielów. 313. §. IV. O Szkółkach Wieyskićh i Przedmiotach Wiadomości Włóściatiom potrzebnych. 519 DOKOŃCZENIE. WYKŁAD DODÀTK0WY, do Art. 8. §. IV. Roz. VLCż. I. Działań Skarbowych, w zniesieniu Długów Ziemiańskichw użyciu (ieźliby konieczna wymagała potrzeba) Biletów umarzaiacych one, iako też w wyprowadzeniu tychże Biletów z Kursu. 330; KONIEC. OMYŁKI. Strona. Wiera,, Omyłka Poprawić. 8 6 pod, ten pod ieden 10 8 się urodził się kto urodził aa; 4 i zdanawet 59 7 Czworo Bydła Czworo bowiem Bydła 88 Przyp. 8 Zaniedbali Zaniedba-li 117 detto 5 sperach sporach 9 detto 3 obowigzkl obowięzki 135 4 Zastćpui Zastępuig!58 19 zdarzeniu się zderzeniu się 159 Prżyp. 3 nowe nowo 176 9 Öd dnia 1 RwieOd dnia 1 Lute tnia do 1g Maia go do 15 Marca 193 1 Włóścicielów Właścicielów 28! 12 takowego targowego punpunktuktu 285 16 wolno wolne 304 24 te lepsze to lepsze 320 1w ich w nich 324 11 Grzegorzowego Bellarinihiega UWAGI WSTĘPNE. W Systemacie zadawniałym Gospodarstwa Rolniczego u nas, Los Włościan tak ściśle iest zwięzany ze Stanem Właścicielów, że pierwszy jakikolwiek iest, koniecznie prawie z tego drugiego wypływa, i albo się pogorszyć albo ulépszyć może, w stósunku pogorszenia się albo polepszenia onegoż. — Właścicielów światło, Zacność i godność w sposobie ich myślenia, ich dobre mienie, ich nawet stateczność w przywięzaniu do swéy dziedziny, iako też i przećiwne tym przymiotom wady i niedostatki, miały i maię dotęd wpływ bezpośrzedni na dobro Klassy Rolniczey; i mieć go będę do poty dopóki ta tak ścisła zawisłość nie zmieni się i nieustanie przez nowe, stałe, Polityczne rozporządzenia, potrzebuigce wiele czasu do doyźrzałości i wykonania ostatecznego a pomyślnego. Ktokolwiek pilng uwagę zwróci na tę okoliczność, łatwo pozna przyczynę dla którey Dekret J. K. Mci d. 21 Grudnia 1807 dopełniaiący Ustawę Konstytucyyną, nie tylko nie dogodził prawdziwey ubogich naszych Rolników potrzebie, ale nadto, Właścicielów słusznie zatrworzył, i poriagnęł za sobę konieczność bycia nadstawionym przez nowy Wyrok 18go Stycznia 1810 Roku. — Tyin sposobem, zyskał Stan Rolniczy słowo Wolność bez rzeczy. — Położone, przechodniom prostym, niewiadomym, ubogim i uieuinieięcym sobie dać rady, nieprzebyte trudności i szykany, że tak powiem, na drodze, zniszczyły subtelnie skutek Przywileiu Wolności, szukania lepszego losu za dawng swoiji siedzibę. Ale daymy nawet na to, że wspomniony Dekret Wolności Rolniczey nie byłby żadnemu podpadł ograniczeniu, tamuiącemu łatwość korzystania z niego byłżeby dla Rolnika pożytecznym?— Nie zaiste i ieżeliby ten, krążąc za lepszym losem po całym nawet kraiu, też same wszędzie napotykał Systematu Ekonomii Rolniczey wady, też same towarzyszyć im muszące złe dla niego skutki, przez tęi sarnę wszędzie zawisłość losu swoiego od Stanu Właścicielów. — Skaranychby wprawdzie zostało wielu z tych, a może nayniewinnieyśzych i naylepszyćh, przez lekkomyślne ciemnego Chłopstwa wynoszenie się i wyludnianie Dóbr; przez podżeganie tych którzyby swoie zaludnić chcieli; a Rolnik wędruięcy trafiałby z deszcza pod rynnę: bo wszędzie znalazłby się na dyskrecyi czyniących z nim umowy; bo bieda wreszcie i potrzeba, złączona z brakiem przyzwoitego światła zmusiłaby go do przyymowania iakich takich warunków i powiedzenia sobie na końcu: “ Gdzie tam szukać czego lepszego? — ,,wszędzie prawie Pańska załoga; Pańska tudowla; wsźędzie pełno ciężkich powinności danin; wszędzie Żyd, wszędzie Dzierzawca. wszędzie ledwo nié co rok nowy Pan; wszędzie prawie Właściciel ubogi; wszędzie iednaka niepewność pomocy i ratunku w upadku; trudność doyścia sprawiedliwości w pokrzywdzeniu. — Siedźmy cicho i żyymy it iak możemy odednia do dnia! Człek na biedę przeznaczony!“ Nie dosyć iest przeto w naszym kraiu wykrzyknie: “ T rzeba o d d a ć Włościanom Wolność i nadać im Własność! — Potrzeba pierwey zniszczyć przez roztropne stopniowanie przyczyny niewoli: bo samo słowo bez urzeczywistnienia go, nie uszczęśliwi nikogo. —Potrzeba pierwey postawić Rolników w przyzwoitym stanie do utrzymania Własności: bo ani samo nazwisko Własności nie stanowi pożytku iey Posiadacza; ani Własność bez możności mienia przyzwoitey z niey korzyści, nie iest iego dobrem, ale raczey ciężarem. Nie dosyć iest powiedzieć: nieludzkość iest trzymać Kmiecia cały tydzień na pańskiey robocie! — Nie godzi się obcigżać go Powinnościami! bo luboć to iest prawda, ale nie bezwzględnie prawda. — Potrzeba bowiem pierwey zgodzić się na nadgrodę dla takiego Rolnika, porównawszy ig z iego pracy, i uważyć dobrze czyli zmnieyszaiąc tę drugg, nie wypadłoby umnieyszyć pierwszey tudzież, czyli przy tem proporcyonalnem zmnieyszeniu iedney i drugiey, byłby stan Rolnika lepszy i szczęśliwszy, albo stan Rolnictwa kraiowego pomyślnieyszy? Czyli to lepiéyby było zostawić go przy większych powinnościach odrobku, a dać mu pole do większego, takie i sprawiedliwie zastósowanego zarobku? Nie dosyć iest ogłosić, ie Rolnik iest kaidemu innemu Obywatelowi równy w Obliczu Prawa. — Aleby życzyć i zrobić należało, aby się tam iak naymniey pokazywał dla poszukiwania krzywd swoich. Jakibykolwiek bowiem był wyznaczony dla Włościanow Trybunał, byłby zawsze dla nichże samych zgubny i niedogodny; dla Właścicielów uprzykrzony. Jeżeli powszechny i odległy? niebyłoby z niego dla ubogiego Rolnika użytku, albo by było w nim źrzódło nowe ich ubożenia; a kto wie, czyli i nie uciemiężenia ieszcze większego? — Jeżeli bliski? otwarłaby się droga pieniactwu, z któregoby korzystały gryzmoły po miasteczkach i wsiach osiadłe, potrzebuięce chleba i kłótni. — Obok przeto Opieki równey Prawa dla Wszystkich, naylepiéyby było w takim stanie postawić Włościan, aby prawie nigdy nie było potrzeby Sądu między niemi a Właścicielami a w ten czas o formę sprawiedliwości iuż mnieysza. Temi przeto powodowany uwagami, odważam się ponieść moie myśli przed Wybór światłych Prawodawców, z których samych Myśli i chęci ogłoszonych nam przez Dziennik Departamentowy Krakowski lgo Października r. p. Nro. 123, iasno widać, iż tak Publiczney iak kraiowey naszey ziemanskiey Ekonomii istotę, chcieli mieć za zasadę i zdań Obywatelskicli, i swego względem Włościan Prawodawstwa. — Idzie w ich widokach, ieżeli się nie mylę, o dopięcie tych dwóch głównie dobro i honor Narodu obchodzących celów, to iest nayprzód: O sposob skuteczny wydobycia Ludu Wieyskiego z zwyczayney nędzy obecnéy: Powtóre, o sposób skutecznego zapobieżenia na przyszłość, aby w podobng na nowo nie popadł. I zdaie mi się że tym zbawiennym widokom odpowiem wprost, kiedy uwielbiwszy z uszanowaniem ogólne wyroki i ekonomiczne rady Arbutnotów, Jungów i Szmidtów, bez dysput, bez erudycyy, bez przytaczań, które rozrywaią pasmo myśli i uwagę czytaięcych, stósować się będę we wszystkiem w szczególności do naszego kraiu tylko, i do obecnego stanu w ninieyszem Piśmie. A iako każdy zabieraięcy się do poprawienia szkodliwego iakiego niedostatku w Ciele Polityczném, albo zniszczenia iakiego złego, którego do zepsucia i zguby prowadzi, postgpi nayprzyzwoiciéy ieżeli naśladować będzie dobrego Lekarza, który maięc do leczenia bgdż wewnętrzny, bgdź zewnętiznę chorobę, zgłębia pierwey iéy przyczyny i od uprzgtnicnia nayprzód wpływu tychże zaczyna, pewnym będgc iz daremneby były wszelkie iego usiłowania przeciwko złemu, bez oddalenia wprzód tego co ie utrzymuie, lub odnowić niewatpliwie może; tak i ia postępuigc za Myślę Prawodawców, teyże samey drogi trzymać się przedsiębiorę. Mówić więc będę o Przyczynach wewnętrznych czyli naybliższych nędzy naszych Włościan, tudzież o sposobach naypilmeyszych zniszczenia skutków tychże przyczyn, mianowicie przy zostawieniu Systematu Ekonomii naszey rolniczey in statu quo: tudzież o sposobach gruntownych i głównych położenia końca rzeczoney nędzy. A nakoniec o Przyczynach iéy pobocznych, i sposobach uchylenia onych.— Będą to rzeczy wszystkim znane i wiadome dobrze, ale których zebranie pod ten widok, i związanie w ieden nieiako łańcuch, może cokolwiek posłużyć do zbliżenia różnych opiniy, a bogdayby i do uzupełnienia Świętych Ustawodawczych prac i zamiarów! CZĘŚĆ I. O Przyczynach wewnętrznych i naybliższych nędzy Włościan naszych. ROZDZIAŁ I. O pierwszey Przyczynie nędzy Włościan: to iest Zle rozumianym własnym interessie Maiąc wniyść w rozbiór tey pierwszey a iedney z naybližszych przyczyn nędzy Włościan naszych, a oraz zważaiąc iż mówigc o tém nie podobna iest unikngć zadraśnienia czyieykolwiek własney miłości, zamawiani sobie wyrozumiałość wszystkich dobrze myślgcych Obywatelów z uroczystém oświadczeniem, iż nie iest moiém przedsięwzięciem kogożkolwiek obrażać i że w tem co piszę, równie i te pokolenia co minęły a co mnie słyszeć nie mogę, iako i żyięcych szanuję. Bywaię bowiem błędy 1 wady, do których nie týle ludzka częstokroć wola, iako raczey popęd okoliczności w których się urodził i wychował, zwykł miewać wpływu, Tych szkodliwość wystawić, od nich odstręczyć, te podać w słusznę ochydę, a nie ludzi którzy im nieszczęśliwie: podlegaię moim iedynie iest zamiarem. Jeżeli zaś kto z dobrey woli trwa w błędzie i z upodobania w nim zostać pragnie wiedzęc co czyni, taki nie zasługuie na pobłażanie, takiego za przymówki prawdy przepraszać nie mam przyczyny. — Przystępuję do rzeczy. Położyłem za pierwszę wewnętrznę i naybliższę Przyczynę nędzy naszych Włościan, ile rozumiany interes własny przez Właścicielów: bo zaiste nie można przypuścić, aby ten znał . i. Dowody fie rozumiuego interessu swego przez Właścicielów Ziemskich. znał dobrzè swóy własny interes, to iest wyraźniej mówiąc, aby wiedział dobrze na czém prawdziwe dobro iego zależy, kto go kosztem tego co cudze lest nabyć i utrzymać pragnie. Nie iest tu mieysce filozoficznego roztrząsania téy niezawodnéy prawdy, ale to pewna, źe w powszechności mówiąc, Właściciele Ziemi w Kraiu nąszym ciągle postępowaniem swoiém i skutkami iego onę stwierdzili. — Źle rozumianego interessu swego przez nich dowodem iest trzymanie się upórczywe i żadnym dobrym przykładem niepoprawne zdawniałych zwyczajów inwentarskich nayuciążliwszych Rolnikom, bez przedsięwziętej własnowolnie na ich pożytek albo ulgę reformy. Dowodem iest, nieustaiące łakomstwo okazuięce się to w spekulacyach propinacyynych, to w arędach żydowskich, to w przerzucaniu gruntów i zabieraniu pod dwór Rolnikom lepszych, to w narzucaniu ich za nie kopaninami i nowiznami to w garniemu pod dwór Pustek z sromotny oboiętnościę na spadaięcych kmieci; to w rozrzucaniu nawet na nich niesumiennie ciężarów publicznych; to nakoniec w trzymaniu na siebie samych zbyt rozległych i rozproszonych Dóbr Ziemskich,przy zostawieniu poddanych pod biczem srodze czynnych Administratorów i Kommissarzów, łupiących z nich, więcéy na swoię niż na Pańską korzyść, ostatnię skurę: albo przy oddaniu ich w ręce dwa razy ieszcze szkodliwszych Ziemi, i uciążliwszych Chłopkom Dzierżawców. — Dowodem iest, różnemi pozornemi wybiegami pokrywany, a za prawdziwy przyczynę maigcy utrzymanie tych mniemanych korzyści, wstręt okazywany cięgle przez Właścicielów do przjięcia ograniczenia swéy władzy nad Poddanemi, a przeciwnie, widocznie nieraz okazywana zazdrość tego mniemanego dobra, władzy, mówię, meograniczoney, niektórym sąsiedzkim Wazallom. — Dowodem iest stawianie zawsze rozmaitych przeszkód zamiarom Władzy Prawodawczey i wykonawczey, sprzyiaięcym rozszerzeniu swobód Włościańskich, z uciekaniem się nawet do solistycznych wybiegów, źle na zasadach zdrowéy Filozofii opartych. — Dowodem nakoniec iest i ów także okazywany wstręt do oświecenia Włościan, pod pozorem obawy zzuchwalenia się ich i nieposłuszeństwa. Od lat 37, to iest od Seymu R. 1788 podczas którego zabrzmiały i głośniey i śmieley uczucia Sprawiedliwości i Ludzkości na stronę Włościan, nie byłoż dosyć czasu, nie ołiarowałoż się nawet dosyć sposobności i łatwości, chociaż pod obcemi Rządami, do przedsięwzięcia skutecznych popraw na stronę losu Rolników, gdyby tylko była szczera ku temu wola prawdziwę znaiomościg dobra swoiego oświecona? — Nie byłyby się podobno klęski ostatniéy woyny na nieszczęśliwy Kray nasz zebrane, tyle tak srodze dały uczuć Właścicielom ziemi 5 ziemi, ogołoconcy teraz prawie zupełnie po wielu mieyscach z nieprzywięzanych niczem do niéy mięszkańców, o powrocie do siedzib swoich wcale iuż zapewne nie myślących. Ale skędże się ma wzięść Wola oświecona u wielkiey liczby tych, w których ię emię uporczywe przesędy i uprzedzenia? Dosyć iest nadstawić ucha aby słyszeć iednych, silących się na dowody przeciwko wyprowadzeniu Włościan z tego upokarzaięcego stanu niewiadomości i że tak powiem ogłupiałości zupełney w iakim zostaię. — Idzie im o to aby Lud wieyski przez oświecenie go nie popadł w wstręt od swego stanu; żeby nie ubiegał się za innemi professyami zapragnąwszy lepszego mienia; żeby Role nie zostały opustoszone; żeby Chłopi nie zznchwaleli, i żeby się z posłuszeństwa nie wyłamali. — Drugich, wytykaigcych z natrząsaniem j. II. Przesądy, źle rozumiany interes wspieraiące, odpowiedzi na nie. iak się na nic nie przydały reformy, które niektórzy dobrze chcęcy Obywatele na zasadach ludzkości tu owdzie po Dobrach swoich zaprowadzili; Otóż to tak (mówią) dać chłopu swobodę, wniyść z nim w Umowy! Wszystko przepiie, przetyrmani, nic nie da, wzięć nie ma co z niego, i Właściciel zostaie bez dochodu. Nie masz nic niewdzięcznieyszego nad Chłopa; niczém go przywiązać ani zobowięzać nie można; zawsze nieżyczliwy Panu, zawsze niedbały, piiak i gałgan, niemyślący tylko aby żył ode dnia do dnia. — Innych wreszcie, w zabiegłościach sofistycznych wniosków Z ogulnych Filozofii żle zrozumianéy zasad, słyszeć można zaprzeczaięcych Naywyższemu Rządowi Prawo mięszania się do rzędu prywatnych W łasności. — Bezpieczeństwo Własności (mówię oni) iest iedynę rękoymię Wolności i szczęścia w cywilnym Porzędku. Niebyłoby warto starać się o Własność, skoroby się nie było wyłącznie iey panem, wolnym w iey użyciu podług upodobania i w szukaniu z niey wszelkich podobnych korzyści Któby miał prawo tam ować wolne iey używanie? miałby prawo i do odięcia iey; Rząd poważaięcy się iednego albo drugiego byłby praw dziwym Despotyzmem. A zatem Rząd prawy i sprawiedliwy nie może żadnego Właściciela Ziemi przyniewalać do niczego więcey, iak tylko chyba do dotrzymania Umów iakieby mogły zayść między nim a Włościaninem: przymuszać go zaś do tego lub owego rodzaiu umowy, kłaśdż i oznaczać cenę na pracę i nadgrodę Rolnika będź w gruntach bądź w pienigdzach, ograniczać posiadłości Ziemiańskie pewnę ilością Ziemi; te i tym podobne rozporządzenia przechodzą prawa Władzy Rządowey. Lecz pierwsi chyba nie róztfmieią iakie Rząd chce dać oświecenie Włościanom; to iest, ze go chce dać w Stósunku tylko do ich potrzeb i do ich stanu, że chce aby umieli przeczytać, napisać, porachować, żeby wiedzieli to, co pracę ich doskonalszy i korzystnieyszę uczynić może; i że na tem ma się kończyć cała ich Indtrukcya: że chce aby znali światłe i należycie święte Ustawy Religii i iey Moralność, która sama ieśt zdolna zrobić ich zdrowemi i pożytecznymi członkami własney familii i społeczności, podług Stanu w iakim ich postawiła Opatrzność; i że na tern mft się kończyć cała ich Umieiętność. Jakże więc z takiego oświecenia można się obawiać przytoczonych wyźey skutków? A gdyby nawet i obszernieysze bydź miało nad potrzebę stanu Rolników, wszelako obawa osierocenia Roli byłaby próżna, bo to proste wskazuie rozeznanie, że nayznacznieysza część ludności Kraiowéy iakę składaiy Włościanie, nie potrafiłaby znaleść ani mieysca ani chleba, w kraiu osobliwie własnym, w iakichkolwiek innych professyach i stanach aż do osierocenia ziemi z rąk uprawie iey potrzebnych. — Mnostwo dawniey Klasztorów synami Rolniczemi po większey części zaludnionych, Seminaryów, Cechów rzemieślniczych, poźniey nadzwyczayne woyskowe zaciągi, nie zdołały ogołocić Ról naszych z potrzebnych im pracowników, — Każdy Człowiek w prawdzie pragnie lepszego bytu, każdy woli swobodę niż niewolf. Dać tylko potrzeba iedno 1 drugie Rolnikom, a nie będzie przyczyny dla któreyby sobie w swym stanie przykrzyć mieli, nie doświadczaiąc w nim ani nędzy, ani pogardy, Położyć trzeba koniec, przez rozsądne Systema gospodarskie, uciążliwym przymusom, kaprysowym i nigdy niestatecznym nakazom w zachodzących robotach, dysproporcyi obruszaigcey między pracą a płacą, obchodzeniu się srogiemu i upodlaiącemu istność człowieka, a ustanie, nie tylko obawa, ale nawet potrzeba zuchwałości i nieposłuszeństwa Włościan. ~ Dawno to iuź wreszcie uważano i powiedziani dobrze: že ti tyike się światła podlegaiących boią, którzy chcą zawsze przewodzić. Wstydzić się każdy Właściciel Polak powinien, aby w wieku teraźnieyszym, to postrzeżenie stósować się miało do niego. Owi zaś którzy wytykaig zawód niektórym Właścicieloin ż ith dobroczynnych dla Włościan przedsięwzięć i z urządzeń w swych Dobrach poczynionych; a stgd, wszystko złe, gnuśności, nieprzythylrtości, niewdzięczności i opilstwu chłopów przypisuigc, niegodnemi ich inbego stanu nad ten w iakim powszefchnie dotgd staig, bydź sgdzg; niechby się zastanowili nad tg doświadczeniem poświęcong prawdg: ie kto przez połowę tylko co robi, iedno iest iukby nic nie robił. — Chcieli wprawdzie szanowni owi Obywatele Małachowscy, Chreptowicze, Brzostowscy, chcieli Krakowscy Akademicy i inni niektórzy, i Ludowi rolniczemu uczynić iak naylepiey, i przykładem swoim pociągnąć do naśladowania drugich, ale obok niektórych pożytecznych w systemacie gospodarczym reform i zostały wszystkie inne zarody nędzy poddaństwa zostali żydzi, zostały spekulacye propinacyyne, zbytecznie rozdrobnione grunta, a nadewszystko został niedostatek skutecznej Opieki Rządowey, potrzebney istotnie iak dla iedney tak i dla drugiey strony. Zdzierstwa publiczne, przechody Woysk, Liwerunki i Kwaterunki nieznośne od lat kilku cały kray niszczące skończyły wreszcie byt ledwo co zaczytiaigcego się z dawney nędzy otrząsać Rolnika Skgd także po wielkiey części poszło, ze ani W łaściciel ani Rolnik dóbr ow ych reformowanych nic nie ma teraz. — Ale któryż Właściciel miał teraz co z dóbr, zwyczaynym nawet n nas trybem gospodarowanych? Z czegóż Rolnik płaci czynsz, z czego daie osep, ieźeli nie z tego co mu grunt udzielony przynosi? a kiedy mu to iest zabrane, zniszczone, coż więc dać może? — Alboż intrata Właściciela ma bydź nieśmiertelna dla tego, że ziemię która ię przynosi w cudze całkiem oddał staranie? — Niech tylko reforma względem Włościan będzie doprowadzona do stopnia przyzwoitego zupełności niech nie będzie przez pól tylko wykonana; a niebçdzie więcey miał mocy przeciwko nim zarzut z przykładów dotychczasowych wycięgniony. — Niech nie będzie Żydów i spekulacyy propinacyynych, a nie będzie piiaków. — Niech będzie pewność parobku i pewność posiedzicielstwa, a niebędzie niedbalców i gnuśników. — Niech nie będzie łupieżców Dzierżawców, nieludzkich i drapierznych Ekonomów i Kommissarzów, a nie będzie niewdzięczników (1). — Na to wszystko ) Widziałem nieraz dobrych i ludzkich Panów, którzy nie przez opinią, ale w rzeczy saméy takiami byli w dalszym eiggu tego Pisma pdkryij cię śrzodki i sposoby wszebkf przyzwoitości! i okolicznościami byli, użaiaiących się na niewdzięczność i nieczuę losí poddanych. W rzeczy saméy, spuszczać się na ich wdzięczność i przy wiązanie, w powszechnosci mówiąc, nie można; ale skądże to pochodzi? Po pilney uwadze przekonałom się że to pochodźi z łey prawdziwóy przyczyny, iż dobroczynność i godność Pańska, nie wyrównywa nigdy uciemiężeniom ukrytym i wzgardliwemu a razom nieludzkiemu sposobowi postępowania Ekonomów, nawet pod Rządem Austryackim. Chłop biedny i boiażlrłry ptzoa doświadczenie bezsfcuteczqści swoięh zażaleń i gorszych leszcza z nich skutków spływałacych na niego, milczy, i żywi w sobie niechęć kn Panu, którego mniema bydź skrytym wspólnikiem niegodziwego postępowania jego sługi. Ą iażeli doświadczą od Pana iakióy w potrzebach swoich pomocy; ialźe mi nie ma dopomoďz (mówi), ktoih mrt roHł iaiby nas nie ttało? Sam tćź, prócz tego, sposób świadczenia Dobrodzieystw, wiele ma wpływu na sposób przyjmowania onych. Toż można rozumieć i o Łagodności. — Na co się przyda ludzkość obchodzenia się w oczy, a wzgardliwe zdania i mowy za oczyma Włościan? Słyszą nieraz słudzy co Panowis na pozór ludzcy rozprawiaią o swych poddanych, z iaką pogardą o nich mówią: wieść idzie po całey wsi w momencie; skądże nie maią brać ci wifrżfcsni,. ci przychylni? pawet ezasowemi umiarkowane, woli i zdaniu światłych poddane Prawodawców. Odpowiedzieć ieszcze wypada na wnioski usiłuiące ograniczyć Prawa Rządu w względzie reform gospodarskich, na Prawach Właścicietstwa oparte. Odpowiadam więc: że, co opieka rządowa winna iest bespieczeństwu Własności i Wolności w iéy używaniu, iednychj toż samo winna iest wszystkim bez wyłączenia Krain mięszkańcom. Skądże więc przywiley dla Właścicielów Ziemi, żeby on sami tylko używali praw własności awoiey bez ograniczenia, z krzywdą, albo przynaymniéy możnością krzywdzenia własności osobisléy i własności zarobkowéy Klassy Rolniczéy? — Tak wolność iako i własność uległą bydź musi Porządkowi spółecznemu; tak złe i nieprawe użycie iednéy rak drugiéy, miéwa szkodliwe dla tegoż Porządku spółecznego skutki; tak przeto icdnę iak drugą, Rząd stróż tegoż Porządku zwracać i kierować m a prawo do iego celuy którym iest Dobro powszechne Ma prawo, szukać wszelkich podobnych sposobów, aby nikt nikogo swawolnie nie krzywdził, i aby każdego dochodziło to, co go powinno bez szkody i krzywdy drugiego z Własności i pożytków iey dochodzić. Ma prawo zędać nawet ofiar z Własności tak iako. i z Wolności, dla szczęścia powszechnego wszystkich i żgda tychże, i używa ich tym końcem w rzeczy samey, iuz to w nakładaniu podatków i poborów, iuż w zaciąganiu siły obronney, w przyzywaniu do robót publicznych iuż w powściąganiu marnotrawstwa w przepisywaniu przedawnienia czyli Preskrypcyi na stronę posiadacza, iuż to w Ustawach karzących, iuż w nakładaniu tax na różne przedm ioty żywności pracy i przemysłu, i na roziiczhe Artykuły handlowe itd .: i nie masz mowy aby to bydź miało przeciwko prawom wolności i własności a miałoby bydż przeciwko ich prawom, oszacować należny Rolnikowi nadgrodę za dzienny iego pracę? przystósować do niéy grunt i pożytki z niego, maiące bydź iey odpłaty? przekształcić porządek Ekonomii Kraiowéy na dogodnieyszy dobru Klassy naylicznieyszéy i naybiednieyszéy, a przecięć prawdziwy siłę Narodu składaiącéy a przekształcić go bez nadwerężenia w istotnym punkcie dobra Właścicielów, chcę mówić, w używaniu pewném i dostatecznem korzyści z swoiéy Własności? — Zapytaćby się zaś można przeciwnie, skąd Prawo? żeby Rolnik trwał zawsze w niebespieczeństwie bycia nędzarzem, lub nim był w rzeczy saméy? i żeby Właściciel p9d pozorną zasłoną Umów, niby to dobrowolnych, zakładał swoie zyski w mizernym iego bycie? albo raczéy, żeby iakiś tylko czas ie ciągnął, a potem sam, lub przyszłe iego plemię, przez znędznienie Włościan skapiało? Bo W istocie, ucisk Rolników zdaiący się przynosić momentalne korzyści, prowadzi nastfpnie i iuż przeprowadził do upadku tysiące ich uciemiężycielów. Pół-sposoby przeto (powtarzam to ieszcze) nic nie pomogą ku ulepszeniu losu Włościan, Dać im naissprawienia przykład Wolność wynoszenia się i przenoszenia gdzie im się podoba, dobrze iest, ale rac dosyć: i owszem lepieybym podobno powiedział, że iest źle i szkodliwie dla kraiu, dopóki to niedosyć trwać będzie. Potrzebaby się raczey starać przywigzać pierwej ludzi do ich rodowitego siedliska, niż otwierać odiazu drogę płochey zmienności nie mogącego bydź, z obecnego stąnu swoiego, kontentego ludu. Zawierać Umowy z Włościanami względem pracy i nadgrody, względem ilości czynszów z posiadanych gruntów i t. d, słusznie iest, ale fug cłosyć, W następuiącym Rozdziale znajdzie się obszerniejsza nad tein uwaga tu tylko to powiem, że żadna Umowa między ludźmi nie może mieć pożądanego skutku, ieżeli Równość w obliczu Prawa między zawieraiącemi onę, i dobrowolność w czynieniu, będą tylko słowami pompatycznemi i modnemi, a nie sarnę rzeczg w zupełnem iey znaczeniu. Wyroki przeto J. K, Mci 01 Gru, dnia 1807, i l0 Stycznia 1810go, i obstawania niektórych Osób za ich dostatecznością, nie powinny by zaapawiać kroku Prawodawców, na nowo przedmiot poprawy losu Włościan przed oczy biorgcych, A iako Krai Opiekuńczy mą powinność bsr a równo na interes jak iednych tak ócjgich, względem których co stanowi; tak służy mu prawo, przymuszenia nawet do poznania się ną prąwdziwdm dobru nie chcących go widnieć, i gubigcych uporem swoim dobroczynne zamiary Porządku społecznego. 1 ten tylko ięst iedyny sposób nakazania milczenia i położenia końca złym skutkom ile rozumianego interessu Właścicielów. — Niech iak chce mozoli sobie głowę gorliwy Prawodawca; nic on nie zrobi doskonałego i pewnego, bez stawienia czoła z cała mocę przesgdom i namiętnościom, przy ustawiczney uwadze na cel i istotę Cywilnego Porządku. Chcieć dogodzić wszystkim namiętnościom, wszystkim opiniom, iest słabość niegodna Prawodawcy; iest to ówustyrk, o który się naylepsze chęci i zamiary iego rozbić muszg. — Solon sam przez to, mało albo prawie nic nie zrobił, że (iako sam wyznał) takie nadał Ustawy Atenom iakie mógł, a nie takie iakich dla rzetelnego ich dobra było potrzeba. A kto wie, czyli Cudzoziemcy przetrzgsaiący zbyt ostro nasze sprawy, nie powtórzyliby ieszcze tego co w innych okolicznościach nie raz powiedzieli, iż niedostateczność Ustaw naszych ku polepszeniu stanu Włościan pochodzi stąd, że ci którzy Prawa u nas piszą, sami mniéy więcóy, wad kraiowych które poprawiać maig, będęc uczestnikami, są oraz i stronnikami. Stósowność Płacy do Pracy, i Stósowność Posiadłości do oddawanego z niey Właścicielowi pożytku, iedyrtg i iedyttie bespiecznę podług moiego przekonania zasady bydź może Prawodawstwa Względem Włościan; tudzież głównym i naypierwszym sposobem wyratowania ich z nędzy, i zapobieżenia iéy w przyszłości, ROZDZIAŁ II O drugiey wewnçtrzney i naybliźszey przyczynie nędzy Włościan naszych to iest : O bezstósowności Powinności i Pracy Włościan, do ich Posiadłości i Nadgrody. Nie masz zapewne nikogo ktoby Wątpił o tey niezawodney prawdzie, gdzie brakuie naturalnego i dokładnego stosunku między pracą A płacą między Należytością a Powinnością tam koniecznie iedna z strott do Czynienia z sobę maiących szkodować musi: a ieżeli ta bezstosowność długim przeciągiem czasu utrzymuie się i nieustaie z iakichkolwiek będź przyczyn, upadek zupełny i nędza iedney strony wypadkiem tego iest nieuchronnym,, Pomiędzy głównemi przyczynami nędzy Włościan, nie można nie uznać trwaięcego cięgle i od Wielkiey dawności niestósownego odmiaru gruntów im wydzielonych, do powinności, którfe ha nich wkładane bywaię, I ieieli rzeczę iest prawie niepodobnę, aby beż takowego sposobu gospodarstwa, mówię bez gospodarstwa zasadzonego na pańszczyźnie roboczey i odosobnieniu gruntów Właścicielskich i Włościańskich, obeyść się powszechnie i w krótkim czasie mogło iest więc nieodzdwnę potrzebę oznaczyć stósunek iak naydokładniejszy pomiędzy Pańszczyzną Wspomnianą, a gruntem maiącym służyć, przez ciągnione z niego korzyści na zapłatę i wynadgrodzenie onéy Rolnikom. I owszem powiedzieć można bez boiaźni błędu, że podawane dotyd śrzodki dalekie od pomienionéy zasady, będy tylko nędzny i mało pomocny łataniny publicznego dobra. Łatwo to każdy postrzega, iak niepodobny iest rzeczy oznaczyć w kraiu naszym ilość ziemi pod Rolnikami tegoż samego nazwiska będycy, dla nieskończoney w téy mierze wszydzie prawie różnicy. Dobra Królewskie inaezéy, Duchowne inaczey, Szlacheckie ieszczc inaczey tę okoliczność nam wystawiaiy. Tu Kmieć na Łanie, i to niewiedzieć iakim, owdzie na pół-włóce, indziey na włóce lub dwóch, albo i więcey gruntu czasem znaydzie się osadzony. W iedném mieyscu z tegoż odmiaru zietoi odrabia dni trzy, owdzie cztery, gdzie indziey pięć i sześć dni ciygłdy proporcyonalny odmiar Gruntow Poviiraoaci Włosciach, i mylnosé ny dnia zaboezego, wszędzie potrzegaé ait dai i tyleż za nię pieszey Pańszczyzny dwoygiem i innym rozlicznym mniey więcey podlega powinnościom i daninom Po wielu mieyscach rzucono się do zwyczaiu osadzania Kmieci Pół-Rolników. Równe w tem, tak co odmiaru gruntu iako i w powinnościach różnice postrzegać się w szędzie daię. Toż samo o Zagrodach i Zagrodnikach powiedzieć można Co się zaś stało w naszym Kraiu z Widerkaufam i i roźlieznemi Summami funduszowemi, toż samo Stało się z cenę powinności Włościańskich. Znayduiemy w Inwentarzach połoione i nieodmiennie trwaięce taxy na groszy 10 i na groszy 8 dnia pieszego, na 15 albo 20 groszy dnia cięgłego, na 3 grosze kurczęcia, 12 lub 15 kapłona, tyleż kopę jay, i t . d. Ale niektórzy z Właścicielów wcale nie wiedzą, a drudzy wiedzieć nie chcą, źe w Roku naptzykład 1600, grosz owoczesny wart był teraźnieyszych ieszcze przeszło ośm; a w R. 1625 aż do 1650 przeszło 5 dzisieyszych ieszcze czynił. Podług tegoż stósunku rozumieć trzeba i o Złotych; kiedy tymczasem owe Inwentarze ziemskie tęż sarnę zawsze od niepamiętnych czasów stanowię i powtarzaię cenę Pańszczyzny i roźlicznych danin, bez względu na zmianę kursu i wartości pieniędzy, pod denominacyą Groszy i Złotych idęcych. Jakokolwiek zaś to może bydź prawdę, iż takowych różnic o iakich tu, mówiemy, przyczynę bydź mógł względ na różność ziemi po różnych mieyscach Kraju, iako też i na różność w możności odbytu i popłatności Produktów, w łatwości albo trudności mienia, a stęd taniości albo drogości drzewa na budowle, i w tym podobnych innych rzeczach, iednak i to żadney iuż nie podpada wątpliwości, iż iak w odmiarze gruntów Rolnika, tak i w oznaczeniu z nich iego Powinności i ocenieniu tychże, od pierwiastkowych Ustaw i zwyczaiów wszędzie prawie odstąpiono, kładąc na ich mieysce upodobanie i przemoc; równie iako i to, że wszystkich pomienionych względów istota, bardzo znacznym aż do naszych czasów podpadła odmianom. Co samo iuż iest wystarczaigcym dla Prawodawców powodem do przedsięwzięcia potrzebnéy w Ekonomii Rolniczey naszego kraiu reformy, i powrócenia Rolnikom wieków opiekuńskich Kazimierza Wielkiego, Króla Chłopów. Ale w tern tak waznem przedsięwzięciu, względy na wyrażone wyżey okoliczności postępowaniu Prawodawców w ich drodze przeszkadzać nie powinny. Bo prócz tego, że nie podobnę w ustanowieniach ludzkich rzeczą iest, owa dokładność wszystkim szczegułom przedmiotu prawodawczego z zupełng ścisłością odpowiedzieć mogęca, wszystkim osobom zarówno dogadzaiąca, iakiey nawet W Prawidia na znalezieni Stosunku między Powinnościami Należytoacią Rolnika. fizycznych Świata Ustawach naybystrzeyszemu rozumowi dostrzedz iest trudno; oprócz, źe drobne różnice i poiedyńcze niedogodności ustępować powinny wyższym i ogułnieyszym dobra całey Społeczności widokom, a które właściwie zasadza się na tém tylko, aby było iak naymniéy złegowszystkie nawet owe różnice szczeguine, za wynalezieniem ogulnego prawidła uproporcyonowania Pracy, odpłatą Rolnika, znaydą w przyśtósowaniu iego, iak gdyby samo dążnie możność, pogodzenia się prawie zupełnego z interessem szczegulnym stron wszystkich. Ażeby przeto znaleść i ustanowić takowy rzeczywisty Stósunek, między Powinnościami a ilością gruntu odpowiadaigconym i ceng Pracy Rolnika, a razem założyć podstawę pewne i mocnę wyprowadzenia Klassy Rolniczey z nędzy tak dawno udziałem iéy bçdgcéy, należy zamkngć oczy na wszystko co było i iest dotąd względem niéy w zwyczaiach, inwentarzach a nawet Prawach a rospatrzyć się iedynie w Potrzebach Rolnika którego nazywamy pospolicie Kmieciem. — Ilość Ziemi odpowiadaiącéy tymże Potrzebom, a stęd natura i miara Powinności iego, bez wszelkiéy trudności da się poznać. Do czego nim się przy stępi, uczynić powinienem pierwéy następuięce ostrzeżenia nayprzód, iż na ogólnę miarę gospodarskich rachunków, uważam wszelkie Dobra iako znayduięce się w gruncie śrzednim czyli dobrym (a), i w położeniu taliem będęce gdzie odbyt Produktu nie iest trudnym za śrzednię rolniczą cenę, to iest korca Przenicy za Zł. 13 — Żyta za Złł. 8 — Jęczmienia za Złł, 6 — Owsa za Złł. 4. — (3) Upraszam uwazłć, ii wszystkie gatunki gruntów uważam tutay w troistym podziale, na grunta Prindni, na Debr cyli Srzedniet i na Padł! Powtore, ii uważać będę na każdy morg, korzec wysidwu w trzech pierwszych ziarnach, a pięć ćwierci w Owsie. — Po trzecie, iż w gruncie dobrym rachować będę cztery ziarna urodzaiu rok na rok, z których trzy na dochód wolny do użycia, a czwarte na odsiew; w Owsie zaś samym, pięć na takowyż dochód, a szóste na odsianie. — Poczwarte: iż ilekroć wspomnę o Morgu, rozumieć przez niego będę sztukę pola 235 Łokci Warszawskich długę, a 75 szeroką, zamykaięcę w powierzchni całey Łokci takichże kwadratowych 16,875, — przez Włókę zaś, wymiar gruntu obrobionego, 50 takowych Morgów zamykaiący. — Teraz idę do Potrzeb Rolníka. Rolnik przeto cały czyli Kmieć czworgiem bydła robięcy musi mieć nayprzód i to koniecznie: — (A) Ośm dusz do żywienia i utrzymywania, rachuięc iego samego z Żonę w tdy liczbie. Nie zważamy tu na to, czyli J. IV. Wyrachowanie Potrzeb całego Rolnika, czyli Kmiecia. on iest sam, iak nazywaię, ludny, to iest czyli się swoię familią obchodzi, czyli obcę czeladź utrzymuie, bo to w obrachunku iego potrzeb i wydatków żadney prawie nie stanowi różnicy: Dzieci też iego drobne które mieć może w iednę głowę liczęmy. — Na tę liczbę dusz, rachuięc na głowę 4 korce Żyta a 8 korce Jęczmienia, patrzebuie nieuchronnie 3a korce pierwszego, a 16 drugiego: — nie obeydzie się przy tem bez korca grochu, albo ach ćwierci iagieł na głowę. Taki Kmieć musi mieć dwa Pługi, a zatem potrzebuie powtóre:— (B) dwóch Fornalek, albo iedney i dwóch iarzm Wołów, w gruntach zaś ciężkich nawet więceyna których utrzymanie, miernie bardzo, i iak zowię obośpol nym obrokiem żywionych, nie obeydzie się bez 90 przeszło korcy Owsa, —Aby zaś mógł mieć ten wszystek nieodbicie potrzebny Produkt po oddanéy Xiędzu Dziesięcinie i Liwerunku Skarbowi, i ziarno na odsiew,nie może mniey, i to z wszelką ścisłością rachuiy, nad 40 morgów i to dobrego gruntu obsiówać. Oprócz tego, na żywienie Koni i Bydła, nie może się potrzecie, — (C) obeyść bez Siana; którego szczupło rachuiyc 4 wiyzki sześćfuntowe na same konie, go blisko cetnarów potrzebuie nieodbicie: 30 cetnarów z potrawem spotrzebuiy Liwerunki Woły i Krowy a zatem 120 cetnarów siana iest prawie nieuchronny dla Rolnika potrzeby. Musi więc mieć albo pod Łykę albo na czysty fundusz siana 6 morgów gruntu. I zaiste kto się dobrze wpatrzy w wynędzniały, omdlały i nikczemny postać koni i bydła naszych Rolników, kto razem rozumie, ile ta mdłość i nikczemność bydlęcia mitręgi i opoźnienia w robocie, a niedostatku w uprawie Roli przynosi, z całego serca powinien im życzyć porcyi owsa i siana tu oznaczonéy, uwalniaiyc ich na zawsze od samey paszy ugórowey i zgonin. Dodaymy do tego poczwarte: —(D) wydatek roczny Kmiecia na omastę, sol na zapłatę, osiewki, płótno, obuwie pięciorga czeladzi; to iest, Parobka, Podparobka, Poganiacza, Dziewkę, Pastucha; — na przyodziewę i obuwie własne, na Wódkę bez któréy się nie obeydzie, często na opał, na Podatek Skarbowy: tych wszystkich potrzeb iak nayskępiey ocenionych nie potrafi on opędzić mnieyszym nakładem iak 720 Złotych Polskich do 650. Jeżeli Chałupa, Budynki, Narzędzia gospodarskie i Bydło maię bydź (czegoby nayusilniéy życzyć należało) jego własne (3) trzeba mu więc po piętę (3) Nikczemny iest Inwentarz załogowy Rolnika pa teraźnieyszych osobliwie w kraiu naszym zdarzęIliach. Darowanie pierwiastkowey i wicezney owcy Załogi przez Właściciela, nie na wiele by i teru przydało zniszczonemu Kmiotkowi. Na piąte: włożyć corocznie coś w poprawę i utrzymanie tychże Budynków nabycie zaś potrzebnego mu Bydła i narzędzi Rolniczych zdobyć mu się nędza obecna nie pozwoli. -----Prócz tego nie tylko Dobra dziedziczna Ziemskie, ale i wszelkie inne mieć tu trzeba przed oczyma. Cóż więc za śrzodek uposażenia w Jednych W drugich Rolnika własnym Inwentarzem tam, gdzięby albo Właściciele nie mogli lub nie cbcielt dać dostatecznego? albo go samże Rolnik iuf ni posiadał. — Mnie takowe na myśl przychodzą: aby Duchowieństwo kraiowe, aczkolwiek i to nie uszło ciosów okropnych biedy ppwszechney, zaprosić do dania z siebie pierwazego przykładu Dobroczynności; tem bespieczniey, że własne iego dobro, przyczynieniem aię do dobra Włościan pomnożyć się musi niewątpliwie. Lepiey bowiem prowadzone Rolnictwo, pewnieyszy dochód samemuz Duchowieństwu z Dziesięcin, czyli to Wytycznych, czyli w Kompozyty pieniężne mogących bydź z czasem odmienionych, zapewnia. — Niechayby więc Duchowieństwo Polskie zaproszone zostało do odstąpienia przez lat n. p. 10, iedney piątey części z swoich, iakie zwykle pobiera, Dzieseięcin czyli to Dworskich czyli Włościańskich, na fundusz inwentarzowy Wloscian. A te złożone do spiklerzów i kasa Gmin czyli Gromad pod dozór whitnrych iob Zwierzchności, po sprzedania i Narzędzi, trzeba mu Żelaza i Kowala, trzeba mu odkładu i zapasu a zwyczaynych targach tych któreby były w Produkcie, mogłyby bydź użyte na zapomożeni coroczne i przyprowadzenie do należytego stanu Inwentarza, tego lub tych Rolników, na którychby les teyciągniony przypadł. I tak w latach następnych, aż do ostatniego z kolei Rolnika, własną załogą opatrzyćhy można było. — Samo sit zaś przez się rozumie iż Rząd Opiekuńczy tak gorliwie pragnący podżwignienia upadłych Rolników, nie umknął by im tego dobroczynnego wsparcia, od Dziesięcin iuż do Skarbu inkamerowanych. — Çdy leszcze do każdey takowóy iednoroezney zapomogi dofożą się sauiiź Właściciele podług możności, w latach przeto dziesięciu nie będzie zapewne Rolnika któryby nie miał własnego i dobrego gospodarskiego Inwentarza. Żeby zaś przykład Duchowieństwa tak czcigodny bez naśladowców ńie został, możeby wszyscy Kapitaliści i wszyscy ze Skarbu Publicznego płatni Urzędnicy i Kompetentysci Cywilni i Woyskowi nie wzdrygnęli się na obowiązek złożenia choć po potdita z dochodów swoich do Kass Administracyi każdego Departamentu na tak zbawienny fundusz; ile, że i ich także interesem iest nie małym kwitnące w Kraiu Rolnictwo: o czem zapewne nikt z nich nie wątpi, kto dobrze rozumie polityczną rachubę. Rozporządzenie takowych gospodarskiego na przypadek ognia, nieurodzaiu, pomorku na Bydło, czy to do wspólnego Spichrza i Kassy Gromadzkiey, czyli swey własney. Na te wszystkie wydatki i odkłady rachować musimy przynaymniey Złł. 400 rocznie. Zbierzmyź więc teraz te nieodbite wydatki Rolnika Kmiecia a dla wyiaśnienia ich oceńmy na pieniądze expensowany przez niego cenę. ordynaryynę śrzednię w naszym: to iest, korzec żyta na Złł. 8, jęczmienia na Złł. 6, owsa na Złł. 4, grochu na Złł. 12, jagieł na Złł. 34, i cetnar siana na Złł. a. — Będzie więc wynosił wydatek położony pod Co wynosi razem Złł. 3298. Przypuszczam teraz, że z Nabiału, z Przychówku, z Trzody, z Drobiu, lub z innego ieszcze iakiegoś przemysłu uzyska ten ostatni cały wydatek, i odkład E; — Gdzież szukać funduszu na poprzedzaięce iego koszta D, któreimy lekko na 850 Złotych oszacowali? — Dwie Włoki gruntu dobrego w trzy ręce, z których 40 morgów idzie pod siew, iakimkolwiek by ie ziarnem, podług podziału i perźędku gospodarskiego obsiówał Kmieć, nie przyniosę mu więcey pożytku czystego w gotowiznie, iako się oczywiściey niżey pokażę, nad Złotych ośmset sześćdzieaijt ośm cenę ordynarynę. Brakuie mu więc Jeszcze poćlług naszego rachunku Złotych 1030 do zastąpienia iego kosztów. — Ale to może on znałeść częścię w pożytkowaniu z Ugóru, częścię w większym zdarzonym plonie częścię nakoniec w lepszey czasem cenie produktu podług lat i okoliczności i t. d. Z tego więc widoczny rzeczę bydż rozumiem, ze bez wszelkiey stronności sadzać Kmieć bez dwóch całych Włoków, to iest, 60 Morgów go całemu gruntu dobrego we trzy ręce, i bez Rolnikowi Morgów Łąki, ani dobrym Rolnikiem i Gospodarzem, ani pożytecznym Właścicielowi osadnikiem bydź nie może. Wniosek ele tylko o de dnia do dnia żyięcym będzie nędznikiem, cięźęcym na karku Panu wiekuiście Powiedziałem iż potrzeba Kmieciowi 60 Morgów w dobrym gruncie. bo podły nie odda mu nigdy rok po rok trzech ziarn wolnych do rosporządzenia prócz odsiewnego. A ieżeli mu kiedy grunt dobry więcéy nad trzy ziarna wydać może, uwaźaigc atoli rozliczne przypadki i klęski rolnicze które się w przecięgu lat, daymy na to, dwudziestu zdazyć mogę, pokaże się po rozrachowaniu wszystkich urodzaiów i strat w tym czasu przecięgu, iż wiçcéy nad 4 ziarna całkowitéy roczney reprodukcyi grunta mu iego nie przyniosły: iako porzędnie i pilnie utrzymywane Rejestra niektórych dobrych gospodarzy dowiodły nie każda, lecz tylko pewna i determinowana rozległość gruntu zdatnego do Rolnictwa, godną bydź może pracy około siebie Gospodarza Rolnika, czyli to uważanego pod względem iakióy zawiałości od Wlaściciela, czyli zupełnie nie zawisłego od nikogo w swey pracy i zarobku. Racnunki te i dalsze uwagi dowiodą, iak szkodliwe iest drobienie gruntów osadnych, i zakładanie mniejszych nad dtiit łfłoki Polskie Folwarków, którzy sobie czasem po 10 ziarn i więcey w Oziminie z korca wysiewu rachowali. Oprócz tego uważać ieszcze trzeba żeśmy na nieuchronnych wydatków Kmiecych nie dostarczaięcy fundusz, wszystkie nawet dobrodzieystwa przyrodzenia, losu, i wszystkie nadzieie zysku przywołali. Ponieważ zaś Rolnik taki czyli Wniosek Kmieć iakiego tu uważamy, potrzebuie wszystkich Dni wolnych w Roku do uprawy i obrobienia swoich 60 Morgów, tak ciągłych iako i pieszych; więc gdybyśmy mu przydali więcey ziemi, tedy nie byłby w stanie, przy tych tylko iakie ma pomocach i z bydła swego i z ludności, dać rady powiększonemu swoiemu rolnemu gospodarstwu. Stąd wnieść by można, że tam nawet gdzieby Właściciel nie miał do nadania Kmieciom gruntów dobrych, na większey wszelako rozległości nad dwie Włoki choćby podlejszych, sadzeni bydź nie pow inni. A to nayprzód dla utrzymania iednostayności w rolniczych wymiarach, i powtóre dla tego, it w złey ziem i pomnażać grunta Rolnikowi, iest to obarczać go większem i nierównie kosztam i w robocie i w czeladzi i w bydle, na w yprowadzenie tegoż samego tylko a nie większego dochodu, który Rolnik w dobrym gruncie z rnnieyszey podaney od nas rozległości ziemi, i mnieyszym kosztem mieemoże. Przyzwoicieyby więc było ustępie mu z powinności proporcyonalnie, niż w ynadgradzać przyczynianiem większych obszarów. 5) Przykłady Cudzoziemskie, kraiów bardzo ludnych, handlowych i przemyślnych, gdzie Rolnik częstokroć na mnieyszey ilości gruntu, niż tu dla niego przeznaczona iest, osadzony ma się dobrze, nie mogą służyć za dowód przeciwko moiemu założeniu. Daleko nam albowiem bardzo do tego, aby Włościanie u nas tem byli, czem od niepamiętnych czasów są dziś gdzieindziey. — Niech więc będzie podług stawu grobla żak staropolskie niesie przysłowie. — Sam Thaer w śrzednim gruncie to iest, podług mego podziału, w dobrym 60 morgów na dziariawę dla Rolnika Przeznacza. Z tego takže powyższego rozbiotu potrzeb i nakładów Rolniczych, wypada leszcze i ten Wniosek, że Kmieć na iedney Włóce gruntu siedzacy, czyli Pół-Rolnik, nie iest wartym w rzeczy saméy nazwiska Rolnika 6). Mało co mnieyszę bowiem liczbę czeladzi utrzymywać musi niż cały Kmieć, taki sam Skarbowi opłacać podatek, wyigwszy ilość Liwerunkukoszta iego zatem Ć. D. Ê. mało co sę różne od nakładów całego dwóch włokowego Gospodarza, a ma tylko połowę dochodów iego. Utrzymanie się więc iego nader iest trudne upadek w nieszczęściu pręctszy i cięższy, a podźwignienie się z niego prawie niepodobne, bez nowych zupełnie Właściciela wydatków. — Życzyćby przeto należało aby Właściciele tę przesadną i szkodliwą równie im samym iak Kraiowi zasadę 6) Cói dopiero mówić, kiedy są tak zwani Pół-Rolnicy, którzy 35 części Włoki nie posiadająר Wniosek gospodarską poniechali, do którdjr się churmeiu po wielu miejscach rzuciii, osadzania, mówię, Pół-Rolników zamiast całych Gospodarzy na swych Włościach. — U niektórych przyczyną tego iest oszczędzenie niby drzewa na Budowle, tam gdzie o niego iest trudno; lubo zakładanie i budowanie dwóch Pół Rolników, albo iednego całego Kmiecia, ten sam zapewne ieżeli nie większy koszt obiecuie. A do tego przyczyna takowa nie wiele teraz waży, kiedy Budownictwo Wieyskie podało doskonałe a tańsze sposoby stawiania Domów z gliny lub z Surówki, i bespiecznieyszych od ognia, i trwalszych i wygodnieyszych od drewnianych. — U innych przyczyna iest naśladowanie wznowień, bez pilnego rozbioru ich korzystności lub szkodliwości. Ten przesąd iest ich początkiem, ie im mniéy Rolnik ma Ziemi do uprawy, tem ią lepièy uprawi. — Ale Pół-Rolnik, nędzny w pierwszych zakładach, nędzny w odnoszonych z pracy około szczupłego gruntu korzyściach, zupełnie za lada przypadkiem ubożeięcy, możeli na owem mnièy sobie wydzielonem twierdzenia tego, chociażby nawet było bezwzględną prawdą, dowodzić? — Mało i Wiele pod wielorakim bardzo względem brane bydź może. — Aby wyraz tak ogulny, odpowiedział dokładnie rzeczy szczegulney, trzeba tę sarnę rzecz, wprzód we wszystkich stósunkach poznać i oznaczyć. Dla tego też między mało i wiele iest ieszcze śrzodek, który się zowie dosyć albo prawie, i którego rozsadek zawsze radzi się trzymać. — Rolnik uprawić zapewne potrafi i więcey t ieżeli będzie miał fezem i kim; i ieżeli pożytek z Roli może bydż pewny i odpowiadający pracy i nakładom. Coż mówić ieszcze o mitrędze iaką ci Pół Rolnicy W Pańsczyznie Czynią? — Przyydzie na p. sprzęgać konie i wozy; tu koń albo bydle kulawe, mdłe, tu mocnieysze, zdrowsze owdzie pół wozu bose aibo koło iedno mniejsze, drugie większe tu Gospodarz się upił, Parobka nie masz, albo gdzieś pieszo robi tam Pług się popsuł, brona u kowala, i tym podobne androny rozliczne, sprawuiące szkodliwe spóźnienia w gospodarstwie, iakich od zamoźnieyszego Kmiecia tak często przynaymniéy doznawać się nie zdarza. Zwaźmyż teraz iakie mogą bydź Powinności Kmiecia dwie Włoki Roli w dobrym gruncie posiadaiącego, przy wszystkich innych potrzebnych Budowlach Folwarcznych, Załodze i wygodach od Właściciela mu nadanych. — Na ten koniec potrzeba nam obrachować ściśle Dochód tego Rolnika. A najprzód, z 60 Morgów obsiewa on Czterdzieści. to iest daymy na to Przenicę 8, Żytem 12, Jęczmieniem tyleż co Przenicą, i Owsem tyleż co Żytem, Pierwszych trzech trzech Ziarn po korcu, a ostatniego 5 Ćwierci na Mórg rachuiąc, wynosi cały Wysiew korcy 43 w Oziminie i Jarzynie. — Z tych pospolitym Urodzaiem, iakiśmy za zasadę rachunku wyżey naznaczyli, zebrać może Przenicy korcy 32 Żyta 48 Jęczmienia 32 Owsa 6 Ziarn 90 razem kor. 203. WYDAIE. W Dziesięcinie Przenicy korcy 3 i G ar. 251 — — Żyta . — 4 -----Jęczmienia — 3 — — Ówsa . — 9 Na Odsiew Przenicy— 8 -----Żyta . — 12 — — Jęczmienia — 8 ----Owsa . — 15 Na Liwerunek Przenicy — —— Żyta . — .— — Jęczmienia — — — Owsa — Wszystkiego korcy 1 — 4 — 34 1 — 15 67 Gar, Jest iednak rzeczę niezaw odni żę Kmieć dwóchpługowy żadnym sposobem bez nich się nie obeydzie, i że potrzeba oczywiście aby Produkt stał zawsze daleko wyżey nad śrzednią cenę, i żeby mu ugqrowe pożytki dopisywały statecznie, żeby on tymże wydatkom mógł dać radę ęóż dopiero gdyby miał mniey nai 2 Włoki i bez Łyki? — TQ iui iedna Zawiłość. Ale większa nierównie zachodą Względem sprawiedliwego oznaczenii Powinności tego Rolnika. Zapatrzywszy się bowiem na Dochód który s gruntu mu udzielonego ciygnie, zdaje się iż Powinności iego, nigdy odrobionemi bydź by nie mogły. — A e inożeż on więcey nad sześć dni çiągłych, albo na ich mieysce, więcóy nad tyleż pieszych dwoygiem robić? S) Trzeba bowiem pamiętać, iż prócz Pańszczyzny 6ciodniowey bywaią inne powinności, iako to Swięstąlne, podróże, tłoki i ióżne daremsczyzny zabieraiące Jeżeli wiçcey robić będzie, tedy nie potrafi wydołać robocie dla siebie i upadek czeka go pewny? Jeżeli co za to w opłatach, lub daninach wycięgnione będzie od niego; uszczuplony znacznie zostanie iego fundusz na utrzymanie własnego Gospodarstwa, który iuż i tak iest tylko w nadziei nie w rzeczy? Zważywszy zaś że Właściciel cały osadę Kmiecia dwóch pługowego utrzymywać musi, ażeby mógł przyzwoicie całe własne swoie rolnicze gospodarstwo utrzymać; — Zważywszy powtóre iż nie byłoby rzeczy podobny utrzymać takiego Rolnika, bez wyznaczenia mu téy przynaymniéy intraty iaky tu wyrachowany widzieliśmy; — Zważywszy potrzecie iż tenże Rolnik oddaie Panu wszystko co Wziył od niego bo wszystko co on Kmieciowi bardzo wiele czasu dc pracowania około swego gruntu innych spraw gospodarskich potrzebnego, utrzymuie opłaca i żywi, dla Pana tylko, dla mienia kim i czém obrabiać iego grunta i inne cięgle dopełniać posługi utrzymuie opłaca i żywi a to ieszcze daleko większym kosztem niż iest widoczny fundusz od Właściciela mu udzielony; — Zważywszy poczwarte, iż Kmieć przez samo utrzymanie roboczego sprzęźaiu, tudzież Parobka i Poganiacza dla Właściciela, wraca mu iuź nawet to wszystko co wzigł od niego w intracie oczywistéy i właściwie gruntowey; ponieważ wydatek na 4 konie z żywności i potrzebami wynosi oszczędnie Ził. 400, a dwoyga wspomnionéy czeladzi utrzymacie niewątpliwie na Złł. 4G8 rachować można; — Zważywszy nakoniec iż wzglgd miany także bydź powinien na przypadki uszczupłaifce wyrachowany tu dochód całkowity Rolnika: — Zważywszy mówię to wszystko, przekonamy się łatwo irobocizna iego, nie może bydź i nie powinna większa nad dni sześć ciągłych w tygodniu, i że on się nig dokładnie wypłaca: przekonamy się podobnież, iż iakokolwiek cena dnia roboczego cięgłego zdaie się bydź wielkę przez gołe zapatrzenie się na wyciggniony dochód Rolnika, nie iest ona iednakże takę; Czworo bydła, odrabia za siebie Złoty 1 gr w dziennéy pracy, za koszt całoroczny na niego łożony, a służba czeladnika dzienna na gr. 22 i wychodzi co czyni razem wszystko za 51 dni roboczych Summę Złł. 808 gr. 12, wyrówaywaięcę prawie intracie oczywistéy gruntowey Kmiecia. Tym sposobem wychodzi cały dzień cięgły roboczy na Złł. 2 gr. 24 niespełna; i razem stanowi się sama przez się nieiako wartość dnia pieszego na gr. 3 i 4 g) — Co ieżeii kto powie U nas w Krakowskim, a nawet niemal wszędzie w tym Kraiu, mianowicie w Dobrach Szlacheckich, Rolnik nie maiący gruntu iak na 25 do 30 kor wysiewu, a często i mniey i to Bóg wie iakie! a ieżli cena Produktu we dwoynasób się podniesie iakże drogim stanie się dzień roboczy dla Właściciela? robi 2 niego 6 dni ciągłych, lub tyleż pieszych dwoygiem dla Tana, i inne różne Powianości, odbywa, i Daniny rozliczne składa. Po czemuż mu to dzień iego pracy wychodzi? smutno pomyśleć. — Po Dobrach Duchownych i Narodowych, dzień pieszy do żniwa oziminnego płaci się groszy 11, do owsa tyłko 10 i niniéy, pod pozorem dnia krótszego. Jak gdyby Człowiek potrzebował miiitiy na wyżywienie i odzienie w dniu dłuższym niż w dińu krótszym? albo, iakby pospiechem i nagleniem iego roboty nie umiano sobie wynadgradzać tey nieznaczneydnia różnicy. Czemuż też w takioyże proporcyi nie postępuią w płacy Rolnikowi, kiedy bywa dzień naydłuższy? Z drugiey strony znownż Właściciel w niedość ludney maiętności, potrzebuiący rąk do roboty, płacić musi nieraz od dwóch aż do trzech Złotych dzień pieszy najemnikowi w nagłcy potrzebie. Jakiegoż to trzeba urodzaiu któryby takie koszta nadgrodził? — Opieka atoli Rządu równie Włościanom iako i Właścicielom należy. — Wreszcie cena Dnia roboczego ciągłego i pieszego którą tu położyłem, nie ma innego celu, iak tylko uaprowadżeuie na przyzwoite kn ulepszeniu Klassy Rolniczey prawidła. Jest ona z natury swoiey stósunkową; ale wnieyszą przynaymniey niż tu iełt wskazana, bydżby iuź nie powinna. — Na to odpowiem tém tylko przypomnieniem, iż do codziennych i nieustaigcych nakładów Kmiecych, 142g Złł. okładem nam brakowało, na który to brak nieuchronnie względ mieć należy a na który cały iest fundusz w korzyściach Ugorowych, Łęce i Nabiale. I na wzaiem ieszcze uczynię tę uwagę, ze w przeciwnym przypadku klęski nieurodzaiu na Rolnika, iedna zawsze i nieodmienna czeka go praca iedne i nieodmienne gospodarskie wydatki, za mnieyszg nierównie dzienny płacę i przy nmieyszym dochodzie. — Nie od rzeczy będzie i nad tern się ieszcze zastanowić, iż Mórg gruntu siewnego, czyli to pod Dworem trzymany, czyli podług słusznego obrachowania przez kogo będź dzierżawiony, nie ןmoże przynieść i nie przyniesie w zwyczaynym urodzaiu i w śrzedniey i cenie Produktu, iako się niżey oczywiściey przekonamy, nad Złotych 10 Dochodu; kiedy tym czasem Kmieć w odrobku przynosi z niego Złł. ij 1 gr. 4 okładem. Zdaie mi się więc po tém wszystkiem co się powiedziało dotćjd rzeczę bydź dowiedziony; że Rolnik czyli Kmieć dwu pługowy nie może mieć mniey nad dwie Włoki Gruntu ornego i Łyki na 12 fur siana lub ii Morgów ornych na mieysce tego tudzież że takowy dwóch włókowy Kmieć stósownie do danego mu dochodu, nie może bydź obowięzywany do żadney inney i większey Pańszczyzny nad fhzj sześć ciągłych czivorgicnt bydła, albo do dwóch dni pieszych! lub iednego takiego dwoygiem czeladzi. Za bydło bowiem którego Pan nie potrzebuie, a które on wszelako żywi, odrabiać, obowiązkiem lego bydź niepowinno. 10) 0) Więc to dowiedzioną także rzeczą bydź się zdaie, iż Kmieć mniéy niż dwie Włoki i 6 Morgów Łąki lub za Łąkę w gruncie dobrym posiadający, żadnym sposobem do cało-tygodniowey Pańszczyzny Wszelkie przeto Daniny iakiegokolwiek bądź nazwiska mitrężące czas Rolnikowi i iego Czeladzi, zabiéraiące mu możnośc zarobku na ulepszenie swey doli, wszelkie inne Powinności, Powabów, Gwałtów, i tym u podobne daretnsczyzny powinnyby bydź uchylone, i za niegodziwe uznane, iako nayoczywiściey wszelką możność iego przewyższające, i nad wyrachowany ściśle należytość Wiaściciela daleko przechodzące. 11) Tara zaś gdzie Rolnik byłby osadzony na gruntach podleyszych iako trzecią część od urodzaiu i intraty iego tak tymże samym sposobem trzecią część od roboczéy Pańszczyzny robcczcy pociągany bydź nie może i ni powinien pod niebezpieczeństwem pewnego upadku. Jestźe gdzie na to Uwaga? 11) Wyłączyłbym tu tylko Roboty, bespieczeństwa, dobra i porządku całey Włości tyczące się; iako groble, przykopy, mosty, drogi i t. p. do których równie Właściciel iako i Rolnik przykład powinni. odtrącić, i prawdziwy Właściciela interes, i prosta Sprawiedliwość liakazuie. Mięszane tež Grunta dobre z podłemi, również uproporcyonowania Powinności do pożytku, ed samychże prywatnych Właścicielów wymagaią. Ważne teraz zachodzi pytanie to iest: Jakby było nayprzyzwoiciéy i naypoźyteczniey, czyli żeby Rolnik robotą czyli czynszem pieniężnym, W powszechiiosci. czyli też osepem wypłacał się Właścicielowi z Gruntu który od niego ma nadany i za pożytki z niego ciągnione? Nie wacham się bynaymniey, przeciwko mniemaniu dziś znacznie upowszechnionemu wyznać iawnie w tern mieyscu, iż iestem na teraz za starym Systemem gospodarskim to iest oddzielnoócią posiadłości Włościańskich od Właścicielskich, a zatein i za pierwszym tylko sposobem a 10 iest za Roboty, i wypłacaniem się Właścicielowi przez Rolnika osobistem i iedynie Siłami. I zaiste kto tylko zastanowić się zechce uważnie nad tę rzeczą, uzna bez trudności, iż pomimo naylepszych skutków i naywiększey dogodności iakie z takowey Reformy w Gospodarstwie i dla Właścicielów, i dla Rządu, i dla Włościan wyniknęćby musiały niezawodnie; mówię, z Reformy na Systema Czynszówe; nie iest ieszcze czas przecię myśleć o innym z Rolnikami naszemi układzie, iak tylk o ustanowieniu ilości nayprzyzwoitszey Ziemi, przez nich maiącey bydż z pożytkiem trzymaney, i o uproporcyonowaniu do niey iak naysprawiediiwiey Powinności Roboczych. — A to częścię dla tego że Włościanie są niezmiernie teraz zubożeni, i że nędzy w Chaty ich wprowadzoney wieloletnia praca z nich nie wyżenie; częścię, że równie wielu lat ieszcze potrzeba do wydobycia ich z tey grubey niewiadomości o wszystkiém, co stanowi istotny Porzqdek i szczęśliwość życia Cywilnego, a mianowicie też z zastarzałych w gospodarowaniu rolnickém przesadów, złych nałogów i zupełnóy prawie w tcy mierze oboiętności i niedbałości. 12) Nareszcie i dla tego, że samiż Właściciele po wielkiéy bardzo części, w podobnym niemal nędzy z Włościanami swoiemi, zosLaig stanie który im żadnych tak ważnych Reform w swych Maiętnościach czynić nie 12) Rzecz to iest, po wielu mieyscach naszego Kraju gdzie czynszowe Gospodarstwo zaprowadzono, przez IdJźey uważających postrzeżona, że Rolnik u nas nie umiejący sie iczém poźyteczńćin zatrndnić, żadnego nie maiąc przemysłu, a wolny maiąc ,cały ten czas który na robocze powinności dla Pana łożyć musiał, wychodzi przy próżnowaniu, iedynió na piiaka a następnie na żebraka, Osobliwie przyczyny niezmiennego nigdy Systemu propinacyynego. — Często nawet dla odzyskania prędko czynszu który ma zapłacić, puszcza swóy grunt w Arędę koniu innemu, a nayczęsciey skrycie czy widocznie Źydowi przepiia co weźmie, a Właściciel po niedługim czasie zostaie tjui sposobem i bez roli i bez pieniędzy. nie dozwoli jest wielu, którzy sami wytarcia się ieszcze z nałogów krzywego w rzeczach ekonomicznych sądzenia i sprostowania wyobrażeń politycznych potrzebuią, nim będą zdolnemi do uznania pożyteczności z takowego rozporządzenia swoich Włagfcizn Ziemskich, ktńreby ich z kłopotliwego gospodarstwa a Klassę Rolniczą, na wzór wielu Cudzoziemskich Kraiów, nayprostszą drogą lennych CzjnSiowych Dzierżaw, ż przyczyn i pbwodów uciemiężenia i nieftroli nadal wyprowadziło. Cóżkolwiók bądź, dla połoźenid lednate, na przyszłość przynaymniéy fogólney zasady do téy tak ważney reformy Gospodarstwa czylibý td razem, czyli cząstkowo, tam gdzieby była, podobną, do skutku kiedyś przychodzić miała, myśl moię rachunkiem wyrażoną pod rozwagę Prawodawczą tu złożę; terni poprzedzaiąc całą rzecz uwagami. — Ńayprzóti Ii niebyłoby nic gorszego iák drobić grunta czynszowe na małe cząstki z tey santey przyczyny, którę w Wniosku 3cim mówiąc o Pół Rolnikach, w yraziłem i którę n iźey, piszęc o Zagrodach dowodniey poprę. — Powtóre: Iz częścią dla wstrzymania skutków Prawa, upoważniaićicego w naszym ubogim i nieludnym Kralu emigracyq. z Włości dowolnę Rolników nawet Gospodarzy, częścią dla zniewolenia Włościan ponęta stałey Własności, do Większego starania około swego Rolniczego Gospodarstwa, nieby przyzwoitszego bydź nie mogło, rak nadawać Grunta na Czynsze nie inaćzey tylko prawem wieczno lenney Dzierżawy — Potrzecie: Iz dogadzaiac wzaieinnemu Dobru, bespieczeństwu i pokoiowi Stron kontraktu gcvch, odmiana w Czyńszu rzeczą staie się przez się konieczng, ale tylko w przypadkach: :— (a) Odmiany wartości pieniędzy kursuiacych w czasie zawarcia Kontraktu; ca nawet osobnym w nim warunkiem zastrzeżone bydź powinno: —tudzież (b) Wzbmia się do wyśokiey ceny Produktów z przyczyny iakiey htaUy polityczno ekonomicznéy, czy na iaky Prowincyy czyli na cały Kray działaiycey. Bo ieżli wysoka cena urodzaiów nie byłaby skutkiem takowey tylko przyczyny, tedy nie mogłaby służyć za powód wprowadzania odmian w Kontrakty Czynszowe, iako okoliczność zmienna i tylko czasowa. Toż samo Prawidło w przeciwnym sensie, to iest w przypadku staniałpści Produktów, mieysce mieć powinno. —Poczwarte zatem Iż dla zapobieżenia wszelkim arbitralnościom i sporom w tey mierze, rzeczy byłoby prąwie nieuchronny; aby Władza Prawodawcza w pewnym lat przeciągu, naprzykład co 25 lat, lub i prędzey w razie potrzeby, Rewizyą Ustaw względem tego, przedmiotu czyniła, i względem dalszey trwałości Kontraktów, lub wolności poczynienia w nich odmian podług nowego przepisu, stanowiła. — Rtakomcc, Iż ieżeli celem reformy gospodarstwa pańszczyźnianego na czynszowe, miałoby bydź uniknienie i zniszczenie tych wszystkich nieprzyzwoitości iakie są dziś przywiązane do pierwszegotedy wypadałoby z istoty rzeczy, żeby przy zaprowadzaniu tego drugiego, bardzo mało, albo prawie żadnych gruntów, nie zostało pod Właścicielem; ale ie by wszystkie albo prawie wszystkie, były pod Włościanami. — Bo w ten czas tylko ci Rolnicy staięc się prawdziwemi Dzierżawcami, od wszelkiey możności bycia uci§żonemi i w swey pracy tamowanemi, wolnemi by się stali i dla siebie by tylko samych bez wszelkiey przeszkody robić mogli. — Ale w ten czas Rolnik to tylko Właścicielowi oddaćby był obowiązany, oddaie wszelki inny, Dzierżawca; i tak iak tenże nigdy siuem i lecz tylko do gruntu Właścicielskiego przywiqzanem i pomocami, nakład gospodarski rolniczy w gruntach dzierżawionych ułatwiałby i opędzał. A przeto gdyby Rolnik Kmieć, na dwóch przynaym niey (iakośmy iuż przypuścili) Włokach osadzony był jako Dzierżawca; tedy nie mógłby z nich płacić innego Czynszu, tylko w stosunku do swego Dochodu czystego, po odtrąceniu wszelkich Wydatków, nakładów, odkładów gespodarskich i ciężarów publicznych do posiadanego gruntu przywiązanych, nigdy zaś tdy caléÿ intraty która teraz odrabia: bo czómżeby opędził koszta wszystkie które podejmować musi i z czegoby się utrzymać mógł? nie rozumiem. — Jakiż tedy mógłby bydź ten Czynsz dzierżawny Rolnika? — Wróemy się do tego cośmy dawniey w obrachunku Dochodu Kmiecia widzieli, a pytanie to łatwo nam się da rozwiązać. Na ten więc wolny do rosporządzenia iego Dochód położyliśmy byli; ) W Przenicy korcy 20 Gar. 1 i f, W Zycie korcy 30 Gar. 2 i f. W Jęczmieniu kor. 20 Gar. 1 i f. W Owsie korcy 64 Gar. 19. który oszacowaliśmy na Pieniądze w Summie Ził. 863 g 21 J: — po brakuięcy zaś jeszcze fundusz dochodu nieuchronnie potrzebnego na iego wydatki, do 1430 Ził. dochodzący, odesłaliśmy Rolnika do obfitszego urodzaiu, korzyści z Ugoru i Bydła, tudzież do popłatnieyszey sprzedarzy Produktów, i do całego przemysłu iakim tylko z łaski nadaney sobie ziemi, pożytkować może. Skoro tedy Rolnik nie będzie odrabiał Pańsczyzny, nie będzie więc potrzebował nayprzód tyle Czeladzi żywić, płacić i utrzymywać iako Dzierżawca, ilę iey potrzebował pierwey iako Kmieć roboczy. — Cały więc iego Dom do sześciu osób zmnieyszyć teraz można. — Nie będzie potrzebował poivtórc, tylko iednego sprzężaiu albo dwóch lub trzech iarzm Wołówpodług gruntu, Na wyżywienie więc i utrzymanie tego wszystkiego wyydzie mu : Przenicy, za ý korca Grochu lub I Jagieł na osobę,na 6.kor. 4 Zyta ............................. — 24. Jęczmienia .... — 12. Owsa na 4 konie . — 4g Gar. 20. ZOSTAIE MU WIEC. Przenicy .... kprcy 15 Gr. 17 Żyta ................................. — 6 — 21 Jęczmienia ... — g — 1 Owsa ............................. — 18 — 3r. Co wszystko redukuigc na Pieniądze, podług przypuszczoney od nas ceny Produktów, wyniesie summę Ził. 339 gr. 1 Przydajmy ieszcze do tey intraty pożytek z oszczędzoney Łąki przez nietrzymanie drugiey Fornalki, iako pożytek gruntowy, w kwocie Ził. 65. A tym sposobem z cała podobny ścisłościę wyciągniemy na Dochód iego czysty ........................................... . Złł. 424 gr. llf Od tego Dochodu dać on powinien Skarbowi w Podatku logo Grosza . . . . Złł. 42 gr. 13 Po Podatku Podymnego i Osobistego . Złł. 24. Co wyniesie razem Ził. 66 gr. 13 I3-—66 gr. 13 ja A po odtrąceniu tey kwoty Podatkowéy od powyższey Summy intraty czystey zostaie na Dochód maięcy bydź oddany z Dzierżawy................................................... Złł. 357 gr 7b Że zaś Rolnik mógłby także szczędzić po odprawieniu nadpotrzebney mu teraz Czeladzi nie więcóy iak Złł., ponieważ resztę teyże, nie z samey wprost intraty gruntowey, lecz bardziey z przemysłowych zarobków, iakośmy widzieli, utrzymuie, a do swego żniwa bez naiemnika się nie obeydzie, że, tak za danę sobie załogę iako i za Budynki sobie wieczno lennie puszczone, winien. test Właścicielowi w stósunku wyłożonego na to wszystko kapitału na p. Złł. 120 w i procencie oddawać, po 3 ad sta pachuigc, co razem wyniesie Zł, 500 Byłaby przeto Srníma Dzierżawna przez dwóch-włokowego Rolnika z gruntu dobrego . mogęca bydź Właścicielowi płacona .... ., z.í. C37 gr, 37 Którg dla zrównania rachunku ntnżerny pozwolić sobie vyuięić na spcfna Złł. bbo. — Co by przyniosło Właścicielowi pożytku z każdego Morgu, iakich bo ornych a 6 Řezných kładziemy pod Rolnikiem, Złotych dziesięć. — Lubo zaś ten dochód czyni mniey o Złł. 5 gr. 4 z Morgu, niż czynił w pańsczyznianey wysłudze ale też za to Właściciel nie wie o żadnych wydatkach i podatkach, i nayczyścieyszą pobiera od Kmiecia Dzierżawcy intratę. Z tegoż samego powyższego wyciągu intraty dwóch włokowego Rolnika, na dobrym gruncie, osadzonego, okazuie się naywidoczniey miara Osepu w Ziarnie, iaką tenże zamiast Czynszu pieniężnego Byłby w stanie dawać to iest: iź po odtrąceniu Podatku dziesiątego Grosza złożyć by mógł w pozostałości zbożowey całkiem i iedynie tylko: W Przenicy kor. 13 G. 317 zam. 7A. 167 gr. 28j A zatem, musiałby dopłacić ieszcze w gotowiznie Złotych 336 gr. 16 i 7 dla dopełnienia naleźytości Czyńszowey którgśmy wyrachowali na Złł. 660. — Bez téy albowrem dopłaty byłby Właściciel w dochodzie swoim pokrzywdzony; iako również, do większego Osepu zamiast dopłaty Rolnika obowiezuigc, pokrzywdziłby go może nawzaiem. ï iako Dzierżawcy z niepodobny do poślinienia daléy ścisłością, uciekliśmy się iuż byli celem znalezienia funduszu na nieodbite iego potrzeby ai do lepszego nawet odbyta zbywałacego u Produktu! który ieżeli mu teraz Właściciel odbierze przez Osep, tedy ogołoci go niewątpliwie z części sposobów łatwiejszego i pewniejszego opędzenia swoich IFydatków, iako też punktualnego może wypłacania się z umówioney dzierżawimy należytości.? 2.?! styd także oczywisty iest rz,e czy, iż daleko gorzey i niebcspieczuiey dla siebie, a uciążliwiej dla Rolnika postąpiłby każdy Właściciel, któryby cały Summę Dzierżawny Złł. 660, przerobiwszy iy w Zboże, chciał pobierać w Osepie: wyiywszy chyba te tylko miejsca w Kraiu gdzieby sprzedarz Produktów dla ubogiego Rolnika zbyt była trudna; i gdzieby on sam w takowey wypłacie własny znaydował dogodność i większy do niey łatwość upatrywał, 1 na nią zezwalał; 3. Nie zawsze przeto zgadzałaby si3 z interesie tú i pewnością Właściciela (iako wiëîâ omylnie mniema) a nawet ani z łddżością, brać Osep w Czynszu od Rolnika należnym i tbba tvlko w przypadku niedotrzymywania Kontraktu o Czyńsz pieniężny. Ponieważ gdyby go sposób wypłatania się Osepem uszkadzał (co osobbwie pod względem położenia Dóbr bliższego mieysc wielkich Targów zbożowych, mogłoby riieochybnie nastąpić, tedy skutki szkoda srania iego, nie mogłyby się oprzeć 1a nikim iiiayro, iak na samymi Właścicielu. — W tey więc tak delikatney okoliczności z nay większą przezornością postępowaćby mu należało biorąc za zasadę postępowania, ne fchtiwość zaślepiaiącą wielu, ani też podejżrzhwą o regularność wypłaty fcwę, ale iedynie prawdziwe, a tein umím stałe dobro swoiej i ludzkość Tak wielka przy fdm jest trudność w oznaczeniu ilości osèpu maiącego bydź pobieranego od Rolnika, iaka iest rozmaitość położenia Dóbr Ziemskich po całym Kraiu tak dalece, iż ieżeli niemal nie co Wieś to przynaymnřéy co Powiat (będź to z przyczyny lepszego albo gorszego gruntu, łatwieyszego albo trudnieyszego, zyskownieyszego albo mniey zyskownego odbytu Produktów, bądź z przyczyny położenia Dóbr częstszym lub rzadszym nieurodzaiom podlegaiącego na częstsze zalewy i inne szkody od wód wystawionego i t. d.), że mówię, ieżeli nie co Maiętność, to, przynaymtiiey co Powiat inny zwyczay i inny pomiar w opłatach Osepowych zaprowadzony bydźby musiał. — Która to nieiednostayność iak wiele niesprawiedliwości i arbitralności, zachodów w exekucyi, w pobieraniu uciążliwości, utyskiwania Włościan po różnych Dobrach różnie otaxowanych, a stąd różnych bałamuctw pociągnąćby za sobą mogła każdy to łatwo postrzega. — Czynsz zaś pieniężny z większy iednostaynością w względzie ognlnego troistego podziału Gruntów, na przednie, dobre, i podłe, i na zasadzie śizedjuey ceny, mógłby bydź powszechrne przepisany, a bez wszelkich meprzyzwoitości do Oscpu przywiązanych i płacony i pobierany. — oprócz tego przyznać także musiemy, iż nie masz nic poźytecznieyszego nad powszechność i iednostayność Prawidła, (iaka tylko iest podobna w tym przedmiocie) tak dla Właściciełów iak dła Włościan, tak dla Sądów iak dla poszukuiących swoiego pokrzywdzenia tak dla naby waiących iaka i sprzedaiącycli Dobra zgoła dla wszystkich do czynienia z Ziemią mieć mogących, i dla samego Publicznego Rządu w iego Politycznych i Ekonomicznych Sprawach. Wszakże nie dopełniłbym moićgo cela w wykładzie urządzenia Posad i Powinności Włościańskich, bez rozbioru i rozwiązania dwóch ważnych pytań; — Nayprzód: Jaki w razie zostaivienia Włościan przy Pańsczyznie roboczèy powinienby zachodzić stosunek między ilościę gruntów pod Dworem będących, a ilością Osad Kmiecych i innych Pieszo roboczych. — Puivtúre: Czyli Systema wiecznolennych Dzierżaw Włościańskich na wszystkę Ziemię Właścicielską rozciągnione, nie wyszłoby na uszczerbek w iego Dochodach? Rozwiązanie pierwszego Pytania potrzebne iest koniecznie dla wiadomości iak samegoż Właściciela tak Rzędu razembo inaczóy ani tamten tue urzędzi się nigdy bez szkody swołey albo Włościan w służbie, któidy Grunta iego potrzebować mogę, ani Rząd kraiowy dokładney wiadomości o źrzódłach Dostatków kraiowych i Dochodu z nich dla Skarbu publicznego, bez niszczenia i ciemiężenia Ziemian i Rolników mogącego bydź wymaganego, nigdy nie poweźmie Systematowi zdziei czemu łatwy da przystęp. Bez długich przeto wywodów, dosyć będzie uwaźyć tylko to, co do Osad Kmiecych, że Kmieć dwuchwłokowy potrzebuie wszystkich dni roboczych w Roku, tak ciągłych iako i pieszych, do uprawienia 60 morgów swoiey ziemi, i do innych wszystkich Robót około swoiego gospodarstwa. — Ze zaś ma dwa Pługi, i większą liczbę Czeladzi utrzymuie nad własną swoię potrzebę, drugie więc tyle a nie więcey gruntu obrobić, i drugie tyle odrobić iest w stanie dla Właściciela. — A zatem liczba Włok Dworskich ornych do liczby Osad Kmiecych w dobrym gruncie mieć się może iak To iest, że gdzieby naprzykład było Ośmnaście Włok pod Dworem, tam potrzeba iest konieczule Dziewięciu Kmieci dwóch Włokowych sześciodniowych ponieważ odrabiane od nich 2808 dni cięgłych, wystarczy prawie na obrobienie podług porządku gospodarskiego wspomnioney ilości Ziemi i na inne posługi, iako to zwożenie Produktów, wywożenie ich na sprzedarz, i t. p. Gdzie zaś Kmieć na podłych tylko gruntach byłby osadzony (bo się to zdarza); ponieważby tylko 4 albo 3 dni obowigzany był odrabiać, stosunek zatdm między ornemi gruntami Dworu a liczby takowych Kmieci wypadałby w pierwszym razie iak 1: I, a w drugim iak 1: 1. —To iest, iż Kmieci czterechdniowych dwóch włokowych liczbę potrzebaby o część przyczynić, a zaś Kmieci trzechdniowych, potrzebaby lßstu na obrobienie takieyże samey liczby włok 13) Tę liczbę Włok Dworskich, i ten ich stósnnek do Osad Kmiecych, zal podstawę do dalszych racchiuikdw obieiaini Dworskich, i odrobienie tych samych powinności, które Dziewięciu Kmieci dwóch włokowych sześciodniowych obrabiało i odrabiało. —Gdy atoli nieraz rzeczgby było niepodobny, ani tyle wolnego gruntu, ani tylu Gospodarzy na takowe Osady znaleść w pomnieyszych Dobrach i gdy każdy Właściciel, dla oszczędzenia ciężkich kosztów na zakładanie tylu Osad Kmiecych na ziemi niewdzięczney, wołałby niedostatek ich pługami i fornalkami Dworskiemi łub naiemmkiem zastępie, nlechayby go więc i tak zastępował; byle zawsze główna przynaymniéy zasada proporcyi iak iedcn do pot, czyli iak diva do iednego, między ilościę Włok Dworskich, a liczbę Kmieci dwóchwłokowych, dla iednostaynuści i porządku, utrzymana i zachowana była tam gdzie bydź może 14). a4) Na małych Folwarkach do סבג korcy na przykład Wysiewuhcz Kmieci się ohcydzie; ale Rządowi Ale więcey trudności zachodzi w urządzeniu Włości co do Pańsczyzny Pieszey. Na niey polega wielka liczba róbót większych i drobnieyszych około gospodarstwa rolniczego i folwarczego nayważnieyszym atoli ze wszystkich tych prac przedmiotem iest Zniivo, iako nay więcey rąk razem zawsze potrzebuiące, a oraz zdarżeniom naglącym koniecznie przyspieszanie onego, lub mitręźącym robotę około zbioru, i trwoniącym pańsczyznę, podlegaiące: przez co, albo więcey razem niż zwyczajnie dla pośpiechu wymaga, albo więcey dni pieszych strawić przyniewala. — Idzie więc o to iakby można i zawsze dostateczną usługę do wszelkich robót, w szczegulnosci zaś na dwa żniwne miesiące pozyskać, i naglącym lub mitręźącym żniwo przypadkom zaradzić, okoliczność ta wiadoma bydź powinna, ze ich tara w cale asie masz; ani zakładać ich bez wiedzy Rządu, nienależałoby w tym przypadku. bez szkody śamegoz Rolnika w iego także pilnéy gospodarskiéy potrzebie, i bez przesilania go powabami, gwałtami lub przymuszonym naymem, i tym porlobnemi uciążliwemi zwyczaiami, poświąconemi dawnością Inwentarzów; które naysromotniey i przeciw ludzkości używanemi bywaią nieraz, dla saméy śmiesznéy emulacyi sąsiaduiacych z sobą Właścicieli w pośpiechu żniwa i innych prac Rolniczych, czy wyciąga czy nie wyciąga tego potrzeba; i które, dla tego samego, na zawsze umorzyć, bydźby powinno úsilném dobroczynnego Prawodawstwa staraniem. Dwa przeto na osiągnienie wspomnionego celu dotąd bywały i są powszechnie przyięte sposoby, to iest, Zagrody większe, i mnieysze, czyli tak zwani Chałupnicy, tudzież utrzymywanie Komorników. — Jak one dogadzaia interessowi Właścicielów? czyli inu dogadzaia prawdziwie? albo który z nich i w iakim układzie byłby naydogodnieyszy? nad tém si? tu zastanówmy. Wiele bardzo znayduie się Dóbr prywatnych, Duchownych, a nawet i Narodowych teraz, w których bardzo mało bywa Kmieci, ale na to mieysce Dwory trzymaię swoie Pługi i Sprzężaie, i celem pomnożenia Dni pieszych, wiele Osad Zagrodniczych, i Chałupników na mniejszym ieszcze od pierwszych kawałku ziemi siedzących, utrzymuię i pomnażaię. — Ten jednak zwyczay przeważa w pomnieyszych osobliwie szlaclietczyznacb, gdzie przez źle rozumiany inteies, Dwory jak naywiçcéy gruntów garnę poi siebie i niedbaię wcale o Kmiecia. — Wszakże, kto tylko zechce wzięć, 15) Jeżeli Kmieć do obrobienia swoiego grunta, da sprawienia go i do posług rolniczych, potrzebnie iedney Fomalki przynaynjniey i pary iarzm wołów; lieżeli uit obeydzie się bez kilkorga krów, íak to mówię, pod kredkę, korzyści z mnożenia Zagród, ten łatwo postrzeże, że nie tylko nie masz żadnych, ale owszem oczywisty szkodę dla Właściciela i dla Rolnictwa Kraiowego wyrachuie. Zagrodnik albowiem na sześciu do siedmiu a czasem i więcey morgach siedzgey; to iest, iak zowię, na Małym Łanie, i maięcy prócz tego Chałupę, Stodołę, Chlewik, cały tea swóy grunt obsiewa rok po rok ieżeli ma czem, lub cały prawie odłogiem zostawia, ieżeli mu brakuie ziarna przynaymnióy głów składać muszą Kmiecą Osadę, Panu i jemu potrzebnych iakżo więc btędnie rozumie Właściciel iż iednyrn więcpy sprzęzaiem i Fornalem wszystkie potrzeby opuzczonego gruntu Kmiecego załatwi? -----------Trzeba Więc w stosunku takowych pustek, pomnożyć folwarki, pomnożyć Obory, pomnożyć czeladź dwórską: a stad co za koszta! co za kłopoty! — Zaniedbali tego dopełnić, tedy zuboży grunta, mnieysży bogactwo kratowe to iest Reprodukcyą, a po niedługim czasie, tatku i ubóstwie, na na.zasiew, i ieżeli go Żyd albo iaki inny lichwiarz nie obsieie. — Z tego gruntu robi Panu 3 dni w tygodniu, odrabia i dla Kmiecia, albo tego co mu zarobił iego Rolę; bo sam, ani iéy czem obrobić ani czerń sprawić nife ma. A tym sposobem będgc Zagrodnik nądto dobrze zapłaconym od Właściciela za trzechdniową robotę, iest razem prawdziwym i uciążliwym dla niego żebrakiem. Siedm albowiem lub czasem wiçcey morgów, które on rok w rok całkiem obsiewa i poparuie, wydać mu mogg Produktu 28 do 30 korcy, któren tu dla krótszego rachunku w iedném ziarnie z siedmiu Morgów, naprzykład w iytniém, uważać możemy. — Z tych, po odtrgconey Dziesięcinie, Odsiewie i Liwerunku, zostaie się dla niego czystych 17 i I korcy z okładem, wynoszących śrzednig ceng w pieniądzach Złl. 140 gr. 15. — Co oczywiście iest bardzo mało dla Zagrodnika przy innych nawet korzyściach, muszycego utrzymywać szkapę, płacić podymne, osobiste, żywić żonę pasturhę a czasem i dzieci kilkoro; a razem jednak, nadto wielky stanowi zapłatę za 3 dni Pańsczyzny wynoszycey 156 dni rocznie, któraby powinna tyiko kosztować ra dzisieyszy Inwentarsky cenę Ził. 62 gr. 12; a na przypuszczony przezemnie taxę po gr. 22 i i za dzień pieszy, nie wiçcéy nad Ził. 117. — Budowla Zagrodnicza również nie małym ciężarem dlaWłaściciela bywa. Jeżeli zaś Daniny, Oprawy Powaby, Tłoki, Szarwarki, i różne daremnice które on daie i odrabia, maiy Właścicielowi to wszystko co naddaie wby nadgradzać, tedy te, z drugiey znowu strony, tak niszczy i wycieńczały Zagrodnika, źe on bez ustawicznych Zapomog obstać nie może, i wiecznym prawie Dworowi staie się dłużnikiem, kończącym zwykle na komorze u Kmiecia, lub na dziadowskiey torbie. — O Chałupnikach dwu-dniowych na trzech lub więcey Morgach sadowionych, to iest na dwunastéy (iak powiadaięj części Kmiecey Roli, nie warto tu osobno mówić. — Takaż sama i gorsza ieszcze z nich nieprzyzwuitość; též same więc i większe pociągać musi za sobg szkody i straty. Niżeli przetoprzyjdzie dla Włściciela bespieczna i przyzwoita pora do rozdawania swych Majętności na zagród. wieczno lenne Dzierżawy swoim Włościanom, niechayby tym czasem uwaźyli, czyliby nie było dla nich nierównie pożyteczniey, grunta pod Zagrodami będęce obrócić w części na same posiadłości komornicze, zabespieczaięc sobie tym sposobem tenże sam, albo większy ieszcze dostatek rgk do pracy, dla swego Folwarku nieuchronnie potrzebney? — Czemużby ten rodzay Wyrobników Komornicy mówię nie mógł bydź korzystniey dla Właściciela i całey Włości urządzonym, niż zwykł bywać dotychczas? Zdaie mi się nawet že każdy Zagrodnik chętnie w ten czas będzie się chcial mieniąc na osiego kiedy tym czasem teraźniejsi Komornicy, albo w nędzney tylko lepiance wędzęcy się, albo pospolicie przy Kmieciach się tulęcy i nayczęściey z niedołężnych niewiast się składaięcy, a nader mizerny Ordynaryę od Dworów utrzymywani, więcey wstydu naszemu Kraiowemu Gospodarstwu niż pożytku rzetelnego przynoszę. We Włości więc naprzykład takiey, iaką tú za miarę rachunków moich przypuściłem, maięcey 18 Włok pod Dworem i g Kmieci cięgłych dwuwłokowych, mogłoby bydż 12 Domostw po dwie familie mieszczęcych, z Drzewa, Gliny albo z Surówki zbudowanych lub przebudowanych raczey z samychże Budowli Zagrodniczych, z przyłęczeniem do każdey Familii dwóch Morgów gruntu dobrego pod Ogród i Sad. — Co wszystko razem z Budowlę nie zabrałoby więcey nad 29 Morgów dobrey Ziemi. — Byłoby więc tym sposobem osadzonych Dwadzieścia cztery Familie Komorniczych na tyley albo i mnieyszey rozległości Ziemi, niż była ta, któr§ siedmiu Zagrodników zajmowało 16). Tym 26) Dwanaście Domostw, każde na dwie Familie, mogłyby zaymowat ze wszystkiem gruntu 8000 Łokci kwadr., rachuiąc na długość każdego ŁŁ 40; a 20 na szerokość czyli głębokość. — Oddziclaiącycb ie placów przez całą głębokość ieden od drugiego, na Łokci 6, byłoby u, które zabrałyby znowu Łokci kwadr. 1320., zatem pod Dwunastu Domostwami byłoby gruntu g32o ŁŁ. kwadr. — łłesżtuiącą zaś ilość tychże kwadratowych Łokci dopełniaiącycli Mórg w summie 7363, rozdzieliwszy na 24 Komorników po 314 1424 na ieduego; a z każdego Morgu gruntu, przeznaczonego na Ogród odiąwszy 187.5 Łokci kwadr., i dodawszy do powyższych 314stu, miałby każdy Komornik Sad zaymuiący placu 2190 ŁŁ. kwadr., mogący zamykać wygodnie 300 Drzew owocowych. — Na Ogród przeto zostałby każdemu Łaliek 200 Łokci długi i 75 szeroki wynoszący 15000 ŁŁ. kwadr., z iediiym całym Morgiem Pola. — Tym sposobem, 24 Komorników nie zaięłoby więcey ziemi nail 4j Morgo w z wszyetkióm. Tym Ludziom dawszy Ordynacyą Dworską w stósunku trzech-dniowéy roboty, (na którę znalazłby się fundusz w skasowanych Zagrodach) korresponduięcę cenie trzech śrebrnych Groszy Dnia pieszego i średnicy cenie zboża, to iest nap. Zyta korcy 8, Jęczmienia korcy 4, Przenicy korzec 1 i i półkorca Prosa; co wszystko w wartości pieniężney na Złł, 117 wychodzi: otrzymałoby się dni pieszych 3744, — Z Morgu zaś każdego, iako więcey korzyści z ogrodowego rolnictwa przynoszącego, po dnia od każdego Komornika biorąc, co od wszystkich 24, przyniesie dni pieszych 624; uczyniłoby to razem Dni 4368 które nie kosztowałyby Właściciela więcey, taxuięc tę Pańsczyznę na pieniądze, nad ZIŁ 3276: to iest, Złł. 2808 w Ordynacyi, a 468 w Ziemi; tyle prawie, ileby przyniósł w Czynszu Kmieć z 48 Morgu w dobrey Roli, Zważmy teraz, że Siedmiu Zagrodników, których grunta, i to nje w zupełności czasem, posiadłoby 24 Komorników, robiliby tylko dni 1092, a Dochód ich z 49 morgów całkiem obsiewanych ziarnem nap. Źytniem, po odtrąceniu Dziesięciny, Liwerunku i Odsiewu wynosiłby Złł. 982 gr. 15 i — Jeden zaś Komornik kosztuigc tylko Właściciela w Ordýnaryi Złł. 117; w gruncie za 26 dni Pańsczyzny Ził. 19 i (co wynosi razem za 182 dni Złł. 156 i siedmiu razem kosztowaliby go Złł. 955 gr. 15 za dni 12745 a zatem o 27 Złł. blisko mniéy od ymiu Zagrodników5 a przecięż robiliby 1g2 dni wiçcéy od tychże: — to iest, przynieśliby ze wszystkićin zysku nad siedmiu Zagrodników wiçcéy o Ził. 1Û3 i gr. 15. Ci leszcze 24 Komorników, odrabiaiÿ tyle Pańsczyzny, na ileby 23 Zagród zakładać potrzeba było, zktórych intrata z 1g6 Morgów ( 7 na iednę liczge) podług zwyczajnego naszego rachunku, po odtrąconych Wydatkach iako wyżey, wynosiłaby 3954 Złotych, za 4368 dni roboczych lubo powinniby odrabiać za nię, rachuigc naywyżey dzień pieszy po groszy 15, (bo pospolicie bywa po gr. 12 i po 10) dni 78Ü8— Co przynosiłoby Właścicielowi straty w dniach 300, a w wartości ich pieniężney, nayinniey 1750 Złł. — Rachuifc zaś dzień pieszy po 3 srebrne grosze poęlług wyższego naszego otaxowania, byłoby i tak straty 877 dni, a w wartości pieniężney 638 Złotych: bo za intratę 3934 Złł., powinniby wtedy 28 Zagrodników odrabiać dni 3245.— Od których to strat wolnym by się stał Właściciel przez założenie samych Komorników, a których samo uyście iuż by się w prawdziwy zysk obróciło dla niego iaki u każdego oszczędnego Gospodarza oboiętn rzeczy bydź nie może. Przewyższa ieszcze to Systema Komornicze i tg korzyścią Zagrody? że Właściciel byłby w stanie mieć na raz tyleż i więcey Rgk do roboty bez naymnieyszego dla Rolnika ucisku, bez szkodowania sam przez upórczywe iego unikanie od Pańskiey roboty, pod Pozorem własney potrzebyi že, w nagleyszey potrzebie żniwa, mógłby pewniey mieć naiemnika, a nawet śmieley zwołać powab: bo przezeń Chałupnik taki czyli Komornik bez Roli, nie szkodowałby bynaymniey tak iak Kmieć albo Zagrodńik, maigcy nieuchronnie do czynienia u siebie daleko więcey, i w tymże samym czasie. 17) Prócz 17) .Stósużąc nasze w tey mierze wnioski 1o Wíoící w którey 18 Włok ornych :inayduie 31ę pod Dworęm, postrzedzby sie dało ii dwa żniwne Mnwiące do zebrania Produktu z 12 Włók siewnych, i tego cóby kyto na Ugorze, spot rzebo wały by 960 do 1500 dni pieszych, rachując 4 kopy do óciu i okładem urodzáiu z Morgu, a sto dni zwłoki albo iednego Człowieka (10 półtory Kopy zbioru. — Właściciela na na każdy dżien 24 robotników od tychże Koniofníków ma zaUm na dwa Prócz tego, pół -trzecia dnia Komornikowi zostawione do wolnego jego rospořzgdzenia, postawiłoby go w stanie szukania zarobku czy u Pana czy u Kmiecia, zostawiane go bez wszelkich trosków o swoie gospodarstwo. — Ogród iego i Sad, Krówka, Przychówek i ukarmiony wieprzek i t. p. mogłyby jmu dostarczyć znaczny pomoc na wyżywienie siebie, Żony i Dzieci, przy Ordynaryi Dworskiey którąby pobierał a wieś iuż przez to samo pozbyłaby się takich biedaków i nędzarzy iakiemi dwa żniwne Miesiące, to iest na 52 dni, wytrąciwszy Święta, 1243 ludzi regularnie do żniwa.— W nagley.szey zaś potrzebie, może w iednym nawet miesiącu zebrać swóy Produkt; bo Komornik może dwa dni dwoygiem, sposobem powabu, na raz odrabiać bez własney szkodya do tego i Kmiecie, ośmiu do 1o robotnika za Pańsczyznę ciągłą bez ucisku mogą dostarczyć: przez co przybyłoby w nagłey robocie przez miesiąc czyli dni 26, około 14 rąk, które złączone z Komorniczerni dałyby do zebrania produktu aż nad to wystarczającą bywaię terażnieysi Komornicy i Komornice, i iakowi się zwyczaynie robię z tych mniemanych Rolników albo raczey niszczycielów Ziemi i Reprodukcyi zwanych Zagrodnikami. Nie byłoby tyle skamlaczow z torbami około Dworu po zapomogi to na siew, to na życie; a na to mieysce nabyłaby Włość Familiy mogących niznać niedostatku i nędzy. Cóż? kiedy ieszcze pomyśłemy, iż takowe Komornicze Osady żarnienićby się mogły powoli, przy staraniu i zachęceniu Właściciela, na pożytecznę dla niego i dla całey Włości Kolonię różnego rodzaiu Rzemieślników, podług natury i sposobności mieysca; iako to, Tkaczów, Rymarzy, Garbarzy, Powroźników, Kowalów, Kołodzieiów, Garncarzów, Szewców, Cieślów, Stolarzów i tym podobnych, pożytecznych miejscowemu gospodarstwu Ludzi? Tym tedy tu wyłożonym sposobem, Właściciel Majętności takiey iaka tu wystawiamy, to íest, trzymajacy půd sobą!8 Włok gruntu ornego, rnaigčy Dziewięciu Kmieci ciqgłych i 24, Komorników osiadłych, może mieć do ciągłey robocizny 2808 Dni, a do pieszdy 4368,nie licząc tych których wspomnieni Kmiecie wpotrzebie dostarczyć mogą, które do wszelkich potrzeb Gospodarskich na pomienioney znaczney rozległości ziemi, byłyby zapewne przy rostropnem używaniu pańsczyzny aż nadto wystarczaiącemi. 18) Rozciągając zaś tę miarę powszechna przezemnie użytą, do wszelkich stosunków mogących zachodzić 18) Położyłem tu 14ch Komorników, dwie Komory na jtilory Wtoki Dworskie raciiniąc. — Wszakzo k.źdy Ziemianin naylepiéy u siebie wyrachować iest w stanie pieszą Pansczyznę do potrzeby swoich runtôw ńaylepiey osądzić możeczyli konieczuleukowéy, ezyli muieyszéy. liczby Komorniczych Family Gospodarstwo Jego wymaga, w stosunku ilości swey ziemi i przedmiotów gospodarskich, bez zbsianki w potrzebienaymOwatlia i bycia odzieranym w gwałtownym. razie. pomiędzy różney rozległości i natury gruntami ornemi w różnych Dobrach, łatwo można poznać i oznaczyć sposób organizowania każdych w szczegulności co do Osad Kmiecych i innych podług Zasad tu położonych.— Gdzieby zaś (co nieraz mogłoby się przytrafić) po uproporcyonowaniu Gruntów Dworskich do Osad Kmiecych, ieszcze iakowi nadpo&zebni znajdowali się tego rodzaiu Rolnicy, tych na dwuwłokowych Czyńszowników obrócićby można, podług wypuszczonego iuż wyżey Prawidła. To atoli przekładane, nie ważę się bynayniniey zdania moiego za doskonałe utrzymywać i kothużkolwiek za najlepsze zalecać. Rzucam go tylko iako projekt nie wszędzie do wykonania niepodobny, a mogący wszędzie z czasem i statecznością w pokonywaniu trudności, stać się podobnym, z poprawami i doyżrzał przezornością, iakg rozsądkiem prowadzone doświadczenie dawać zwykło. Pragnę tylko aby na to zwrócono uwagę, iż od urządzenia ile bydź może naypowszechnieyszego a razem nayprościeyszego Rolniczej Kraiowey Ekonomii, iedynie i właściwie szczęśliwy Rolnika stan którego Prawodawcy nasi szukaię, i lepszy niż dotąd byt samychże Właścicielów oraz dostatek kraiu całego i pewna a sprawiedliwa miara funduszu na publiczne potrzeby, zależy, Przystępuię teraz do rozwiązania drugiego Pytania Czyli Systema podawane Ujieczi lennych Dzierzaiu Włoscianskich y na wszystkę Ziemię nawet Właściciela rozCiągnione nie Wyszi yy na uszczerbek w iego Dochodach — Ażeby więc uszczerbek rozwiązać takowe Pytanie, dosyć bęiściciedzie wyci§gn§d Intratę Właściciela, pocliug tesamey ilości gruntów iego Folwarcznych iakg tu wyżey przypuściliśmy i podług zasad Rachunku ekonomicznego tak w względzie Urodzaiu, iak w względzie ceny Produktów, przez nas przyjętych w wyciągu dochodów Kmiecych. — Z tychże samych albowiem zasad ciygnione wypadki i wnioski w iednakich przedmiotach, muszy wydać rzeczywisty stósunek między niemi zachodzący, mogycy służyć za niezawodny miarę w rozumowaniu o rzeczach teyże saméy natury, w każdym razie. — Że atoli każdy rachunek ogulny ekonomiczny, niedokładnościom podpadać musi, z przyczyny że do różności położenia Dóbr z cały dokładnościy rozciygnionym bydż nie może; przetoż i w moim zachodzić muszy niektóre niedostatki, które iednak od istotney prawdy bardzo mało nas oddały. Podług przypuszczenia więc Właściciel nasz posiada 18 Włok dobrego gruntu ornego, to iest 340 Morgów w 3 ręce; a zatem 300 z nich obsiewa: Przenieą Mórg. 60 po korcu, z których zbiera cztery ziarna w Reprodnkryi, to iest Korey 240. Żytem MM. 120 po korcu, z których mieć może . . Jęczmieniem 60. po korcu, z których ma ....... 240. Owsem MM. 120 po korca, z których w sześciu ziarnach zbioru ........ 720, Ma zatem całego urodzaiu kor. 1680, Z 7TCH WYDAlEisze Dziesięciny w Przenicy korcy. W Zycie korcy W Jęczmieniu korcy . W Owsie korcy Razem korcy 168. are Na!2 Czeladzi Dwórskiey (19), redukuje Ordynaryę 49) Mozę na Włości, gdzieby było 18 WłoJc rem, trzebaby drugiego Folwarku dla znaezney Pól rozległości. Ale ia tu uważam ieden tylko Folwark i do niego należącą Czeladź; która nawet podług okoliczności bydź może licznieysza. Rachtóę tylko po gr. 18 głowę na głowę, stóŚuiąc się do nayzwyczaynieyszéy płaęy ordynaryi albo wiktu iaki ta pobiera. i płacę dziennę po 18 gr. głowę na głowę: uczyni wydatku w gotowiznie Zł. 2628 .... Zł. 2628 Ekonomowi Ordynaryi w Przenicy . . korcy 4. W Życie . . korcy 12. W Jęczmieniu korcy 12. W Owsie . korcy 45 G. 20 Wszystkiego w zbożu 73 G. 20. ., 73 G. 20 Płacy w gotowych pieniądzach Zł. 300. Ąte Wydatki istotne folwarczne, na reparacye w Budowlach, w Wozach, narzędziach Rolniczych i t. d. Zł. 400 .............................. Zł. 400. 5c Na utrzymanie dwóch Fornalek, w Owsie korcy ........................... 1831 . . . ig2 G. 16 6te Na Odsiew 360 Morgów Roli : Przenicy . korcy 60. Zyta . . . korcy 120. Jęczmienia korcy 60. Owsa . . korcy 150. Wysiewu razem 390. . . Wynosi zatem cały wydatek w gotowiznie . . . Zł. 3328. W Zbożu korcy ... ............................ 813 G. 4 Z0STA1E CZYSTEGO DOCHODU IV ZIARNIE: Przenicy korcy 152 w wart pienięi. zł. 1824 300 ........................ zł. 2400 144 ...................... zł. 864 26C gg. 28 zł. 10794 Żyta korcy Jęczmienia korcy Owsa korcy Razem koicy 8M gg. 28. Z tego czystego Dochodu, wyydzie: a) Na Podatek Dziesiątego grosza ........................... zł. 618(30) b) Na Liwerunek Etatowy w zbożu, rachuigc Trzy garce od korca wysiewu po zł. 61871 3) Wypada więc z Włoki Złł. 33 gr. 33; z teyżo amcy zaś Włoki od Kmiecia wypadało tylko Złł. 31 gr. 23.a zatem mniéy o Złł. 12. -------------Bośmy też w Wydatkach Kmiecych, położyli własne wyżywienie siebie, czego nie rachowaliśmy na Właściciela. Bo oprócz tego Wydatki Rolnika domowe, w stósnnku do Właścicielskich, są konierznie znacznieysze. Lecz wspomniane deficit wynadgradza Rolnik osobistym pdatbiem, którego Wiaścicicl nie opłaca. dîug przyiçtey dotgd zasady: W Przenicy korcy 5 g. 20 W Życie . korcy 11 g. 8 W Jęczmieniu kor. 5 g. 20 W Owsie . kor 14g. 2 Czyni w zbożu 36 G. 18 Toż samo w gotowych pieniądzach ...................... Zł 49 Liwerunek w Sianie 36 Cetn. po Zł. 2. . Zł. 90 Podymne z Dworu Folwarku i Browaru po Zł. 16 . . . . . Zł. 4 Wyżey wyrażone wydatki Rolnicze . . . Zł 3328 Wynosi zatem cały wydatek w pieniądzach Zł. 4334 Zł. 433 Co odtrąciwszy od powyższey Summy, w którąśmy obrócili pozostałe Zboże, wynoszącey Zł. 6187 gr. 15 Zostanie na kieszonkowy Z tego przeto prostego Wyciągu Intraty Właścieieiskiey pokazuie sie iasno, iż tenże szukać ieszcze musi dochodu w Ugdrowvch korzyściach, w Lakach, w Oborze, aby mógł dopełnić Summę przez Dziewięciu Kmieci w Czynszu onemuź składani? któr§ wyciągnęliśmy wyżey na Złotych 5940: i że z wzystkich pomienionych źrzódeł, przy znaczni wyszym nawet plonie i lepszym a zyskownieyszym odbycie swoich Produktów, do większej 2 l) Nie rachuję dochodu z Łąh b teź nie rachowałem zadńycn wydatków gnmtowyćh z Siana, apócz Liwerunhu. — A ie rachuję podobnież dochodu z Propinacyi; bo ta wprost do dochodu rolniczego nie waley y gó przyzwoicie oznaczyć nie możi ą. A do t eo, iażo, Kmiece dochody i Czynsz z samego tylko gruntu ciągnąłem, I tak i dochody Wlascicietike podług tegoż prawidła wyciągniont bvdź były powinny. nad Czynsz Kmiecy Dochodu trudno by mu było gruntowe swoie korzyści doprowadzić. 22) — A tym sposobem zdaie się razem bydż rzecz dovviejlzioaą, ie ytrzez rozdanie Gruntów pod Dworem będących na lenności czynszowe pomiędzy Włościan Właściciel nicby nie trącił. Ileby zaś zyskał przez dostąpienie spokoynego używania czystego swego Dochodu, sam łatwo to poznać będzie w stanie. 1. Zyskałby zdaicrai się i kray bardzo wiele przez Systema Lenności Czynszowych bo nasi Właściciele Ziemi, nie zatrudnaiąc się po naywiększey 2 2) Należy mi ieszcze zwrócić na to uwagę czytaiącego, iż w W ydalkarli Właścicielskich, nie pomieściłem odkacłiir. czrtego na W ydatki co k ilk ole tn ie których trawienie i wraćKótfyWtmie W Czystą niby iuiraLę z l go rzajdu. dovodzi, i szkodliwe mieć irlusi skutki: bo czasem, kilkolętnim całym dochodem czystym ye zbędzie sle zebranych razem jfótrz. którym by się było części do tych czas, tylko grzebaniem w Roli i paleniem Wódek przestawszy bydź sami Rolnikam i zwróciliby myśl swoię i dostatki do wielu odnóg Przemysłu, do zaprowadzania pożytecznych Fabryk, do korzystnego Handlu, iak się dzieie po wielu innych kraiach. Co wszystko przedsiębrane będęc przez Ludzi bogatszych i w sposoby zarnozrtieyszych, prędko do stanu kwitnącego cały kray doprowadzieby mogło. 2. Zyskałoby i szczególne Dobro Obywatelów boby się zamknęła łatwość do zadłużania Dóbr, i droga cliciwesci lichwiarzow, pożyczaiących dla chwytania zyskownych Dzierżaw albo Zastawów, od marnotrawców. Niiebyłoby bowiem co dzierżawić; — nie byłoby co szarpać, chyba intratę gotowę, i nad nię nic więcey. A w Działach fortun między Sukcessorami, wyniknąłby nayłatwíeyszy podział, bez drobienia Ziemi. 3. Z powyższego także Wyciągu Intrat, tak Właścicielskiey jako i Rolniczéy, (ieźeli na Uwagę Prawodawczą 25) Nie idzie iednaŁźe zatem, żeby koniecznie wazytkie bez wyłączenia grunta Właścicielskie miały bydż na Czynszowych Rolników rozdzielone. Bo nayprzôd, mxiic nieludność Dóbr, i uiezamożność Chłopków byłaby temu nie w iednem mieyscu na przeszkodzie. Bo pouftóre upodobaniu samychź wielu Włascicielów w gospodarstwie Rolniczem, gorliwcy chęci do doskonalenia go i pociągnieuia za swoim przykładem innych, należy wzgląd sprawiedliwy. — Przeto ani czasu przeciągiem pewnym, tego nowego ekonomicznego porządku ogranicząc by nie przystało; ani obowiązywać Właściciela do rozdania wszystkich swoich gruntów w Czynsze; tylko nn tyle, na ile by mu się podobało. — W tym atoli razie i wieczno lenność Rolnikom zapewnić, i Obszary Właścicielskie potrzebaby do tylko części ograniczyć w stósunku do całey we Włości iego, gruntów ornych ilości. — Ki ora to 6ta część w łasną siłą obrabiana bydź powinna, 2 zachowaniem iednego dnia pioszego od każdego Rolnika w tygodniu, do 2nivva innych gruntowych posług potrzebnego, a czyńszn mającego bydź potrąconego podług taxy dawuney roboty. czę zasłużyć może) pokazuie się, iak ostrożnie w stanowieniu Podatków postępowaćby należało, i iak wszelkie Systeme zdziercze uderza śmierteinym ciosem Nerw bogactwa Kraiowego, którym iedynym dotąd u nas iest Rolnictwo. 24) Z tego nakoniec Wyciągu okazuie się co to iest Maięiność Ziemska i iak częstokroć fałszywe o swoich Dostatkach maią wyobrażenie Ziemianie; którzy nie na większey nie raz siedząc maiętności iak nasz idealny Właściciel, nie poznaią iak w istocie samey maią nie wiele nie wiedza iak maią żyć, panikuią i kończą na prędkiej utracie Maiątku i na ostatnim ucisku swoich Poddanych: niszczeniem lasów, iezeli ie maią i Propinacyą, sztukuigc biedę póki magą Ogólnie zaś, z tego wszystkiego cośmy o Uproporcyonowamu gruntów, z płacy cło Powmnosci Włościańskich, jako też o rozdaniu ónych na wiecznoczych iako i lenne czynszowe Dzierżawy powiedzieli, następuięce okoliczności pod Uwagę i Rosporzędzenie Władzy Prawodawćzey podpadaią: a) Ustanowienie taxy Powinności tak Pieszych iakó i Ciągłych, obowiezuiące na zawsze tak Właścicielów iak ich Włościan. — Bez tey bowieni Taxy, nie można uproporcyonować dokładnie i sprawiedliwie ilości ziemi, niagcey bydź przez Rolnika posiadaney do iego Powinności; ani wyciągnąć z pewnością Czyńszu, czyli w Pieniądzach czyli w Osepie majęfcegd bydź płaconego ani Włościan od krzywdy, ani Właścicelów ochronić od zdzierstwa w potrzebie naiemnika będących. 24) Jeżeli Własciciel nasz nie 1o, ale 24 od sin Podatkii płaejćby miał, tedy intrata jego czysta nia wynosiłaby 1853 Ził. iakosiny ią wyciągnęli, ala ZŁł. 97. -A w ten czas, wartoż inż beozie pracayptt otaity Koli? Hic vos non vebis, creditis arvis opes! b) Obwarowanie aby Osady Rolnicze rnnieysze nad dwie Włoki to iest Go Morgów gruntu ornego, nigdy i nigdzie nie były; z dodatkiem Łąki na 10 Fur, t. i. Sto Cetnarów Siana, albo za nię szbściu Morgów gruntu ornego. — Tudzież oznaczenie punktualne Pańsczyzny ciągłey i pieszey, stosownie do teyźe ilości i gatunku gruntu: z przepisaniem Kresu ostatecznego, na zaprowadzenie powszechne tego Porządku. c) Podobneż obwarowanie względem Osad Czyńszowniczych; z zostawieniem Wolności Właścicielom nadawania podwóynych lub półtoracznych, to iest czterech albo trzechwłokowych Posiadłości; ale z obostrzeżeniem oraz, aby Właściciele detcrminuięcy się rozdawać grunta na Czynsze, albo żadnych nie zostawiali pod Dworem; albo, żeby zostawione nie przenosiły iednéy szóstéy części wszystkich gruntów ornych całóy Włości; części, własny siłg. i kosztem maijjcéy bydź obrabianey. Ś) Ubespieczenie, przystających ha Reformę swoich Dóbr w wieczno-lenne czynszowe Dzierżawy, iako też i samychże Czyńszowników od wzaiemnych strat pa przyszłość, przez wyrażone od nas przyczyny w §.VII. następie mogęcych, sposobem w tymże samym Paragrafie wzmiankowánym. e) Zniesienie wszelkich danin, gwałtów, tłoków, powabów, i narzuconych naymów i t. d. od momentu doprowadzenia do skutku, na terminie oznaczonym, Ustawy, względeni uregulowania dwu-włokowych Rolników. f) Zastrzeżenie, aby nowe granta skędkolwiek przybywaięce, lub Kopaniny, nigdy zą Pańsczyznę Rolnikom, ani w zamianę za grunta iuż posiadane, dawane a tern bardziéy ieszcze narzucane onym nie były; lecz tylko dobrowolnie żędaięcyrn onych, na Osep lub Czynsz pieniężny do czasu umówionego wypuszczane które gdyby do dwóch Włok wzrosły aby w tym rczie nowy Rolnik czyńszowy lub roboczy, podług potrzeby Dóbr, był osadzony. g) Postanowienie; aby czyli to Czynszowi, czyli to Roboczy Rolnicy, tác inaczéy iak wieczną lennością grunta nadane im i przez nich urzędownie przyięte posiadali, z prawem wyprzedania się z swoiey lenności i Wyniesienia gdzieby się im podobało; nie łącząc lednak nigdy dwóch Osad w iednę, przez takowę sprzedarz; i nie wyprowadzaięc z sibg Czeladzi, prócz własnych Dzieci. h) Poznanie, (dla położenia ogulnych Prawideł względem ceny dnia ciggłego i pieszægo, względem Robocizny, lako też sposobu czynszowania, czyli tenże ma bydź Osepem czy pieniędzmi? — dla bespiecznieyszego w powyższych Rosporządzeniach postępowania; tudzież dla wynalezienia prawdziwey stósowności między hiościg, dobrocią, korzyściami mieyscowemi Ziemi, a między maięcetni bydź stanowionemi na posiadaczów iey Podatkami poznanie mówię dla takowych przyczyn, natury i gatunków Gruntów w Dobrach całego Kraiu, ludności tychże Dóbr, wielości w nich Gospodarzy, bydla roboczego, łąk, pastwisk, lasów, stawów, i t. d. — Która to ostatnia okoliczność pociągałaby podobno za sobą: i) Nakazanie powszechnego Rozmiaru Dóbr Ziemskich jakiegokolwiek Właścicielstwa, to iest Narodowych, Duchownych i prywatnych Ziemianskich. 35) Nie a5) Nic jtu nie mówię o Przepisach Prawodawczych maiących bydź położonych za ognlną zasadę do Kontraktów z Włościanami; nic o Sukcessyi między niemi, ani o Szafunku Sprawiedliwości w zachodzącyeh spsrach między niemi samem! lub Włościanem i Właścicielem. Te bowiem szczególne przedmioty tu nie należą właściwie. A mądre Obywatelskie Pisma dawne i pożnieyize, zupełme tę materyą wyczerpały. Nie daleko moie byłbym od Prawdy twierdzgc że,bez takowego pożyteczności . miaru, powszechne względem Włościan Ustawy na małoby się przydały bo w wykonaniu ich, mógłby zawsze przeważyć złe rozumiany interes Właścicielów, tudzież wybiegi i zabiegi onych: a w Zdaniu Wykonawczych Władz, względem iedney lub drugiey strony nieunikniona prawie niesprawiedliwość. — Ustawy Austryackie względem Poddanych, nie maię z teyże samey przyczyny pożęc danego skutku w Gallicyi na stronę tychże, bo sę zbyt ogulne a nawet arbitralne, iako niemaięce zasady nieodmiçnnéy, która zależy na odgraniczeniu. czy wistem i w idzialném Ndeiy toici od Powinności, mego od twego. Pomiar Dóbr wszelkich, celem uproporcyonowania gruntów Włościańskich do ich Powinności, do Czynszów, a nawet (gdzieby to drugie bydź nie mogło, lub gdzieby gopodarstwa czyńszowniczego sobie nie życzono) do ilości g runtów Właścicielskich zrobiłby n iepotrzebnym prawie na zawsze wszelkie Sętdowmctwo pomiędzy Włościanami i W łaścicielem przecięłaby się przezeń po wszystkie czasy droga do pieniactwa, którego słusznę przyczynę maia się lękać dzisieysi Panowie ze strony swoich Poddanych nie zostałby bowiem żaden powód nieu fności iednych ku drugim . — Obeszłoby się bez Trybunałów czyli Sęrlów Wieyskich; które, ialdm kolwiek sposobem ustanowione i opisane by były, żadnego dobrego skutku nie obiecuię przy zostawieniu Rolników in statu quo; — chce mówić, na dyskrecyi i woli Właściciela co do Układów i Umów: a6) — i które wyglgdaig tylko, że tak Czytałem w N um . 5tym Korrespondenta Warszawskiego, r. b. — “ ze w szelkie Robocizny , daniny, obow iązki z wolnego ty lk o i wzaiemnego Stro n zezw olenia w ynikać mogą; że (zatem) D ziedziców i gruntu, budynków i załóg inwentarskich, rzekę, iak łata iedwabną na skurząpytn korzuchu, przednieysza czemsiś od wolno tyle ile mu srę zdaie żądać od Włością inną wypuszczaiąc mu oneż bądź na krótki lat przeciąg, bądź w wieczystą Dzierżawę, bądź leź na wieczne prawo Ze skóro Włościanin zezwoli, dobrowolnie, na robociznę, czynsz, opłatę daniny, przewyższaiuce nunnt wartość i dochód czysty. gruntu od Dziedzica sobie nadanego, nic w tern ani złego, ani niesprawiedliwego upatrywać nie można, byleby z dobréy woli i bez żadnego przymusu lub podstępu Włościanin na warunki przez Dziedzica założone przystał. Wszystkich atoli. Umów ludzkich, oprócz dobrowolności celem i zasadą iest pożytek wzaiemny bez szkody i krzywdy trzeciego. — Wieczną bowiem est prawdą, źe nikt z Natury nieprzyiacielem sobie nie iest. — Więc dobrowolność Lśnić w יnie może bydź jedynym warukiem ich niewzruszoności, i godziwości jeżeli wprost z hićh samych, nie z żadnego pobocznego lub nieprzewidzialnego przypadku szkoda dla iedńey Strony wynika. — Oprócz poi typu zaś i przyjňusá, zachodzić ieszcze może błąd i niewadomość niedobrowolna którey z Stron z sobą czyniących. — Ďud nasz wióyski zaiste można iesz ze uważać iako wyrostki małoletnie, krnąbrne i bez doświadczenia, do czynienia Umów przez się níesposobne; których w Opiekę musi Wziąć Prawodawca i imieniem ich czynić. — ptl baranicy skóry, ale zawsze i niegtósowną i słaba. — Xięża Plebani naynaturalnieysi Sędziowie Pokoiu z Woytem, godziliby dobrze spory pomiędzy sainemi Włościanami zachodzić moggce z prostego nawet Kodexu zdrowego Rozsądku i naturalney sprayriedawości. Ale, ieźeli ieszcze zważemy, że dobre mienie samychże Właścicieli nie- ba żeby Ustawy Zapobiegły szkodom, niby dobrotvobtie nawet mogącym bydż na siebie sciągnionytn — zeba żeby przymus i podstęp umieiące się maskować przed prostém i niedoświadczonem okiom, przez mądre rosporządzenia zrobić be zioładnym. — trzeba wreszcie zapobiedz, aby w Umowach Włościan z Właścicielami nie wynikała szkoda dla pierwszych z owcy znaney przyczyny wiele ten czyni, kto musilubo w nieb nie byłoby żadnego widocznego i douodliwego przymusu. —Wolniość tćż ani Wolność Właściciela, nie moźo Ucierpieć przez sprawiedliwą Ustawę. Boć nakonieć czas iest zgodzić się na to, że w Cywilnym Porządku Własność i Wolność każdego, subordynowaną bydż musi nieuchronnie temuż Porządkowi, wyrażonemu w Woli publiczney, którą są Ustawy i zasadzone na widokach Bobra powszechnego. może objętości, Seym wiekopomny Konstytucyyny poświęcił, u Światłych Prawodawców znalazła przyjęcie, nie mogłaby ona iednak bydż w krótkim przeciągu czasu uskutecznioną. Przypnściwsy albowiem że kray nasz zamyką biisko 3000 mil kwadr., i przypuściwszy oraz, że ieden Miernik iednę takową milę, z wszelką tu żądaną dokładnością w roku Wymięrzyćby zdołał,tedy potrzebaby oczywiście, aby 300 Mierników przez lat jo, wymiarom całego krain Dóbr się trudniło: o których nawet samych, a tych pewnych i doświadczonych tak znaczną liczbę, w kraiu naszym zapewne!est trudno. —.Ale wszelki zbyteczny pośpiech w téy mierze byłby zawsze szkodliwy i prywatnym o przyspieszenie rozmiaru Ziemi którą posiada, i nieci ay przyymuiąc teu zbawienny śrzodek, otaża w wykonaniu iegn nayściśleyszą rzetelność; żeby mowuż nie wyszedł w przyszłych zdarzeniach na jedno, 1uk z dvbrowolnç Ofiarą i z Fassyumi. i Rzeczy Publiczney. — Zycie tż Narodów nie powinno się mierzyć krótkością życia Urzędników, którzy wykonanie Projektów ważnych przyspiesząc lubię, żeby sobie samym caię chwałę czynu zachowali, nie zważaigc iakie skutki w przyszłości ich nagłych robót na powszechność splynęć mogę. Chęci i zamiary Jozefa II. Cesarza pożyteczne dia zabranego nam kraiu, przez tę sarnę przyczynę na nic, a po wieikiéy części na złe wyszły. Uważaiąc iednakże z drugiey strony, że iuż przynaymniey czwarta, część Dóbr Ziemskich prywatnego i Narodowego Właścicielstwa iest może dotęd pomierzona, i że za spodziewanym pewnym zarobkiem poyśdż musi, w nienay dłuższym dwóch lat nap przecięgu, poninożeme suojektów zdatnych, iako też i napływ tychże z Kraiów ościennych ,spodziewaćby się można, że to wielkie Dzieło Pomiaru powszechnego, w pięciu lub sześciu naydaley leciech dd skutku przywiedzione bydżby mogło. tey tedy tak waźney dla Kraiu sprawie, następuięce znowu okoliczności pod Uwagę i Rosporzędzenie względem Prawodawcze podpadaię: Zapewnienie sie przez Władze mieyscowe Administrncyyne o liczbie Mierników approbowanych, znayduięcych się w Kraiu. Określenie przeciągu, w ktorym Rozmiar ostatecznie ukończony bydź powinien, z przepinaniem porządku w następstwie maięcych bydź mierzonych Departamentów Nakazanie odesłania nieodwłocznego Rzędowi, ukończonych w każdym Departamencie Rozmiarów w dwoistey Kopii, z których iedna przy Władzy mieyscowéy Administracyyney zostać powinna. Zalecenie wyszczególnienia, wyrachowania, i opisania z wszelką dokładnością w Mappach Mierniczych, wszystkich szczegółów i okoliczności do wiadomości Rządu potrzebnych, iako to: gatunku gruntów ornych, ilości tychże pod Dworem, Kmieciami, Zagrodnikami, Chałupnikami, i t. d. .tudzież wszelkich in nych będących pod lasem, chrustem, łykami, pastwiskami, budowlami, wodami, i t. d. te Zapobieżenie depaktacyom ze strony Mierników, choćby nawet przez zagrożenie utrata Patentów i praw Obywatelskich; a nadewszyst ko, przez oznaczenie nicodzownéy ceny od Morga wymierzonego gruntu, iako też za zrobienie pryncypalnóy Mappy i dwóch Kopiy oneyże, z za strzeżeniem dla nich wiktu, mieszkania i usługi do pola potrzebney. 28). ó s8) W mieyscach równych iiisia, a górzystych, bagnistych, i znacznie Jesistycli, insza cena takowa byilź powinna. ------- pierwszychao groszy od Morgu, w drugich iśłoty 1, naywieccy wyznaczyć by można. — Za wyrobienie zaś i wyrachowanie glównóy Mappy groszy g a ud każdóy Kopii przez półówę także Morgu, wystarczającą byłoby z Piątą. 6te Ob w arow an ie , w ty m że samym celu , aieby, dla podrożenia się Ładnemu Miernikowi nie było wolno wymawiać się od Rozmiaru Dóbr na wezwanie Właściciela : cliyba tylko W przypadku udowodnionego przii Władza Admiriistracyyna przez złożotiy Kontrakt, rzeczywistego zatrudnienia wymiarem innych Dóbr w Departamencie, idących z porządku pod Rozmiar. ąme Na konjec ; Ubezpieczenie tali Rządu iako i Właścicielów przeciw nierzetelności Mierników w Pomiarze rachunkach i podaniach , inogącey bydź skutk ie m iakowych osobistycdi widoków. — Dlaczego, należałoby; aby każdy Miernik był Osoba examinowaną, patentowaną i przysięgłą. aby do takowey kraiu usługi, żadnego z zagranićza przychodzącego Człowieka (tylko za kaucyą pewną) używać nie wolno było. — c) aby przy oddawanych Rządowi Mappach, pud karą odrzucenia Kopia Urzędowna Patentu Miernika,a od ZagraiúCznych, Kopia Patentu i Kaucya razem składane były. — d) aby Rząd zachował sobie Super rewizyg, dia sprawdzenia Wymiaru i wszystkich do niego naleźgcych szczegułówj w kazdym upodobanym czasie i niespo dzie wanie maigeg bydź zesłang do Dóbr, względem którychby w siuszneiri był podeyźrzeniu. Która to Super rewizya mogłaby bydź powierzong iednemu Członkowi Administra cyi Departamentowe, iednemu z Professorów Matematyki w Szkole Głównéy, z dobranym przez niego Miętftikiem. ROZDZIAŁ III. O trzeciéy przyczynie wewnętrznej i naybliźszey nędzy Włościan, to iest: O Arędach Żydowskich. ie masz iuż prawie nikogo w Krain naszym ktoby nie był przekonanym že Żydzi, tak przez wzgląd na Arędy propinacyyne, iako i przez innych wiele, sg u nas główng przyczyng nęalzy Wieśniaków. Oprócz albowiem naydzielniey przekonywaigcego doświadczenia, wielu též światłych Obywatelów, mianowicie od roku 1785, między którerni samychże Wyznawców Religii Moyżeszowey znayduiemy, wyłuszczyli i wyczerpali naydokładniey to wszystko, co tylko w téy materyi powiedzieć można było tak względem szkodliwości tego Narodu szóstą część Ludności Kraiów Polskich składaigcego, iako i względem sposobów nayskutecznieyszych zreformowania onegoź. — Między wszystkierni godne sg Uwagi Prawodawczey, Myśli Mateusza Butrymowicza Posła Pińskiego w K. 1789Myśli Herszla Jozefowicza Rabina Chełmskiego roku tegoż: — Uwagi Jakoba Calmansona, także Izraelity, w Polskim i Francuzkim ięzyku wybornie napisane iw latach 1796 t 1797 wydane iako i poprzedzaięce w Warszawie: A wreszcie Rosprawa Tadeusza Czackiego o Żydach,w R. 1807 w Wilnie drukowana, — Nie wychodzgc atoli za cel tego Rozdziału moiego Pisma, przypomnę tu tylko w krótkości skutki spadaigce na Włościan, ze zwyczaiu arędowania Propinacyi Żydom; a oraz śrzodki, mogęce lako nayprędzey též skutki zatamować. Po mimo powszechnego w téy okoliczności mniemania, Łakomstwo, a poczęści i nałóg nie maięc z nikęd przeszkody, przytrzymuj na złey drodze wielu Właścicielów; a leniwo czasem, dla różnych okoliczności przychodzące fatalne skutki, samoisinego łakomcę oboiętnego zawsze na to co się po nim dziać będzie, nie mogę zniewolić do zrzeczenia się nieuczciwych, a drugim szkodliwych, sposobów zyskiwania. Tym czasem prawdzi się to dosyć często na nichźe samych, ze cięgnęc iaknay większe mogę dochody z Propinacyi przez puszczanie iey w Arędę Żydom, zamiast powiększenia intraty, rzeczywiście ię zmnieyszaię ponieważ, oprócz tego, iź ci często nie wypłacaię się i nie masz z nich co wziąć ani na czem poszukiwać szkód przez zawód uczynionych, niszczy ieszcze Aręda takowa ich poddanych, te prawdziwe i bezpośrzednie narzędzia ich dostatków, których oni albo tracę, albo ratować muszę w ielkim kosztem pozbawiaiącym ich nazad mniemanego zysku, który od Żydów Arędarzów wyciągnęli. Tak tedy to złe które sprawuią Żydzi, idzie w podział między takich Właścicielów i ich Włościan ale takież oni sam ym tym ostatnim przynoszę? Umie ten motłoch obmierzły robić się potrzebnym różnym sposobem, nieoświeconym, chciwym, i marnotrawnym Panom a między innemi przysługami bywa i ta, że szpieguię Stodółki chłopskie, i nastręczaią sposobność, a nawet pomagaig w sposobach obdarcia z zbożowego zapasu Rolników w czasie naytańszym. — Zastćpuią też w zapomogach Panów; daig chłopkom odlemne Ziarno na pół z plewami na siéw lub na życie, a potem i z lichwę i z wielkim pożytkiem naylepsze odbićraią. Rozpaiaią Lud ten Wieyski, ażeby z wyciągnioney iaknaywyżey Arędy wypłacić się mogli, i iak naywięcey przy tem zarobić:—pozbawiaią go sił ciała i umysłu, a zatem i zdatności do porządney i pożyteczney w swoiem rolniczem gospodarstwie pracy, i do wszelkiego użytecznego przemysłu. — Żeby go zaś tem bardziey przynęcili do gorzałki, borguię mu chętnie; a przy porachunku, nie umieiącego rachować i trunkiem zabałmuconego, oszukuią. Chłopek nie maiący czem zapłacić, za poczekanie daie lichwę, oddawszy w zastaw Żydowi co ma naylepszego swego i żoninego w Chacie. A tym sposobem dług iego tem bardziéy się powiększa, prócz że w nowy zachodzi przez nowe kwaterki, równie iak pierwszy maięcy bydź na ścianie żydowskiey znacznie powiększony. — Brnąc coraz ubogi Rolnik w takowe długi, inie maięc sposobu wyyścia z nich nigdy przyciśniony od Żyda w dobrze upatrzonym od niego czasie, nękany pómocę od Dworu danę, (bo iekże iey Żysiowi nie dać) oddać mu na satysfakcyę mizerny swóy produkt cenę naytańszę iest przymuszony: — dalby, oddaie bydlętko, oddaie przychówek, traci odzienie i wszystko co miał naylepsżego w swoiey chudobie. Niszczeiac tę koleia iuż i tak z innych przyczyn ubogi Włościanin, coraz gorzcy gospodarnie, coraz gorzey uprawia Rolę, coraz mniey gruntu obsiewa. Żydek się przysiewa w większey nieraz części iego gruntów, a czasem skrycie albo iawnie i we wszystkich. Tu iuż kapieie do reszty,albo wychodzi z kiiem z Zagrody, albo z lamentami do Dworu po zapomogę i po nową Załoge, która mia ła bydź wieczną, a którg żydowskie szacherstwo pochłonęło. Uznano iuż przez ciggłe doświadxzenie i przykłady, iż wszelkie dotychczasówe sposoby, dla zabespieczenia Włościan od łupiestwa Żydów użyte, daremneini były. Niektórzy myślę, że zakazem borgowania albo całkiem, albo z ograniczeniem do pewney kwoty, zapobiegli zupełnie złemu; gdy tym czasem doświadczęnie przekonywa, iż iak pierwey iawilie, tak teraz potaiemnie Żydzi borguią albo golowego grosza piigcym na wielkg lichwę pożyczaig, żeby mieli zaraz czem za trunek płacić; a tak, też same albo gorsze ieszcze nieprzyzwoitości się dzieig: bo Żyd i za to sobie nawet płacić każę, że borguigc Chłopu przeciwko zakazowi, łaskę mu nieiako czyni, i na wszelki przypadek straty z mogącego się wydać przestępstwa, ubespieczać się niegodziwszém niż pierwéy zdzićrstwem musi. — Właściciel zaś kontent że Żyd należytość umówiony płaci i borgÓw nie przekazuie, ani ich nie exekwuie, nie myśli więcey o niczem, aż Chłop prędzey niż kiedy ze wszyętkiego cichaczem obdarty, przyydzie dziękować za Rolą, albo donieść że już nic nie ma. Ale i ten śrzodek aczkolwiek zawodny, nieprzýydzie do głowy tym, Jttórzy wielką część Gospodarstwa na Jiro warach Gorzelnianych zakładają, i albo sami, albó dla swoich Arędarzów, mieyscowego odbytu iak naywiększego na Wódkę potrzeb nią. ag) Wda- 39) Trudność Transportu i sprzedarzy Produktów, ucprawiedliwia po wielu tnieyscach naszego Kraiu Wypalanie Zboża na Wódkę. ---------Tu owdzie po naszych Departamentach biało Polskich, bierze się za pretext tego gorzelnianego Przemysłu, pomnořeuie sterkoryzacýi na grunta, przez możncfcc trzýwanta Wdanie sie przeto Rządu w ten tak ważny, szczęścia Ludu tyczący się mania większey liczby Bydła na wywarach. -------------- Gdzie indziey znowu kładzie .się za powód, użycie korzystne Lasów, z których inaczey pożytko- wać, przez położenie Dóbr iest trudno. -----------------Nie jest tu mieysce rozbioru łych prawdziwych czy mniemanych powodów do krzewienia przemysłu gorzelniczcgo po Dobrach Ziemskich.chociażbym mógł w ognlnoscł powiedzieć niektórym ich Właścicielom, że nie ze Zboża, na którego trudność w sprzedarzy albo transportowaniu zganiaią, ale z Ziemniaków tylko Gorzałkę pędzą, i na tych rozmnażanie się sadzą; — że lepieyby było rozmnażać, na wzór pobratnich Szlęzaków, suchą paszę dla bydła do sterkoryzacyi potrzebnego, niż piiaków i żebraków: — drugim źas, że możnaby dobrze użyć Lasów, gdzie ich Jest do zbytku, na pofażarnie, na dziegciarnie, na cegielnie, na garncarnie, na chtify szklane i inne, z przezornością i cżuynyia dozorem gospodarskim aby niszczonemi nie Były; ile że słyszałem też nieraz uskarżających się na niemożność odbytu drzewa, a widziałem u nici nędzne lepianki podobnieysze do chlewów niż mięszkań ludzkich, niektóre nawet zawaleniem się grożące. — Cożkolwiek bądź, ieżeli Palenie Gorzałek nie może bydź bez-warunkowo i w każdym czasie lub mieyscu zabronione, zasługuie iednak jia uwagę Prawodawczy przez wzgąil na szkody, przedmiot, jest nieuchronne, ale i to, iak pokazuią przykłady, nie dosyć czasem zapobiegło złemu, bądź to przez nieprżeyźrzenie wszystkiego co do skutku Ustawy było potrzebne, brjdź przez zbyt ufne spuszczenie się na pilność Urzędów wykonawczych. — W Gallicyi, dopóki Ustawy Jozefa II. exekucyii miały, dopóki z które na zdrowie, dobre mienie i obyczaio Wiościan, przez zbytek w tey mierze, spadaią. —— Uwolnienie nap. od cła wywozowego tych Wódek które się pozbywaią za granicę, a obciążenie przeciwnie opł.tami tych, które zostaią na Konsumpcyą w Krain; — baczne przestrzeganie aby nie palono ich, nawet z Ziemniaków, w czasie nieurodzaju; a nakonięc, ograniczenie wolności palenia ich do tych tylko Powiatów, gdzie sprzedarz Zboża iest niepopiatna, i gdzie przewożenie ouego iest w samey rzeczy trudne na Targi mogłyby położyć tamę nieograniczenie roskrzewionemu gorzelniczemu Przemysłowi. — Do tey okoliczności Prawodawczey, dobrzeby także było wziąć z pilną uwagą przed oczy ważną bardzo Rosprawę ś. p. Tadeusza Czackiego, O skutkach Prawa Obywatelów Polskich wolnego szynkowania Piwa, Miodu i Gorzałki, znayduiącą się w Dzienniku Wileńskim r. 1806, z miesiąca Sierpnia. poczgtku Urzędy Cyrkularne i Policyyne bacznieysze i pilnieysze oko dawały, piiaństwo między Wieśniakami przerzedniało, i lud ten lepiey się mieć poczynał, bo Żydów od Aręd propinacji i karczem oddalono. Ale że niepowiedziano, iż im ani służyć przy karczmie nie wolno było za Szynkarzów, przeto też pod tym płaszczykiem, ukrywaią się po Dobrach prawdziwi propinacyyni Arędarze Żydzi. — W Państwach zaś dawnych właściwey Rossyi, gdzie od panowania Piotra Wielkiego Żydzi nie sę cierpiani, Lud wieyski ma się bez porównania lepiey, niż u nas po lepszych nawet Miasteczkach Mieszczanie wolni. Po tem krótkiem wystawieniu skutków szkodliwych z Aręd Żydowskich, rozumiałbym rzeczę bydż przyzwoitą złożyć pod światłe zdanie Prawodawców te sposoby, któreby dopełniaiąc razem niedokładność Ustaw obcych, naylepiey do potrzeb i położenia naszego kraiu zastosować się dały, w następuigcych Przepisach. 30) Pod pretextem pomocy do Propinacyynych Aręd znaczne nawet bardzo folwarki Ziemskie w Dzierżawy puszczane Żydom bywaią. Przebóg! niechay się raczą zastanowić Prawodawcy co za ostatnie nieszczęście i Właścicielów i Włościan naszych czeka, ieżeli takie podejścia Ustaw mieysce mieć będą, i ieżeli Skarb dla nikczemnych zysków za Konsensa na Propinacye żydowskie ciągnionych, głównieysze dobro Narodu i Rządu poświęca: od. Aby nie wolno było od czasu oznaczonego Żydom, ani karczem, ani Propinacyi w nich , ani Browarów arędować od Właścicielów, ich Zastawników i Dzierżawców, bądź we Wsiach bgdź w Miasteczkach, czyli to Ziemskich czyli Narodowych; ani Szynkarzami bydź, ani przy Browarach, Karczmach i Szynkach służyć lub pomagać. 50) Aby każdy Żyd ważący się takowe Prawo przestąpić, doniesiony albo dostrzeżony, natychmiast był oddalony, o pretensye swoie i sżkody w żadnym Sądzie nie słuchany, i prócz surowey osobislóy kary, wszystek trunek iakiby u niego zastano, lub gdzieby go kolwiek złożony miał, nieodzownie i z prekluzyą wszelkiey opprtzycyi i dobrodziej stwa Prawa dla Depozytów, tracił. Aby Właściciel Browar, Propinacyą albo Karczmę we Wsi lub Miasteczku Żydowi aręduiący, Szynkarzów Żydów lub pomocników utrzymuiący, doniesiony, lub przez urząd Powiatowy dostrzeżony, skutecznéy i do okoliczności przestąpstwa stósowney karze pieniężney, a tey coraz mocnieyszéy za každém przewinieniem podlegał. Ą.te. Żeby Urzędnik naczelny Administracyi Powiatowey, od wyższey Władzy swöiey w niędbąłem czuwaniu nad ścisłem wykonaniem téy Ustawy dostrzeżony łub doniesiony, bez wszelkiey appellacyi nawet do drogi Łask, na Jat dwa od funkcyi swoiey i płacy; do niey przywigzaney był zawieszony, a za drugim przewinieniem, na zawsze od niey i od wszelkiey inney odpadał, iako niegodzień Rządowey ufności. 31) 3ic. Ażeby, zapobieganie podobnym nieprzyzwoitościorn, któreby wkraśdź się mogły w Arędy przez Katolików trzymane, iakie dziś Z Żydów pochodzą, ustała na zawsze wszelka Aręda Browarów i Propinacyi w Dobrach Ziemskich; a trunek 51) Ci co rzeczy z bliska widzieli, tak powiadała, żo godny wiecznego uwielbienia Patent, któren Xiąże JMC., Adam Czartoryski będąc Ministrem N. Imperatora JMCI. względem Żydów na kraie dawniey Polskie wydał ;i ogłosił, Urzędnicy na swoię tylko prywatną korzyść obrócili; i za tym sposobem chwalebne Monarchy i Ministra jego zamiary dotąd żadnego pożądanego nie otrzymały skutku.— Od honoru i cnoty wykonawczych Urzędów wszystko zależy, fance .sine moribus le jakikolwiek bgdź, przez Właściciela był dostarczany, szynko wany zaś przez Włościanina mieyscowego, od Gromady poleconego i zaręczonego, i na ile to bydźby mogło, umieiącego pisać i prosty rachunek. Z tern jednak zastrzeżeniem, iż takowy Szynkarz na Karczmach Gościnnych, wszelkie inne zyski (wyigwszy Pańskie trunkowe) od Właściciela Arędować może. 6z.c Ażeby takowy Szynkarzgdyby si? okazał bydź potaiemnie w kompanii szynkowey z Żydem, surowym osobistym karom wraz ze społecznikiem przestępstwa podlegał, a żydowska oprócz tego cześć, konfiskacie na dobro Włościan podpadała. fine. Ażeby wszelkie Narzuty,. trunków Pańskich, pod iakimkolwiek tytułem, nawet z mocy iakiey urnowy z Włościanami, która za nieważn? ipso facto uznana bydźby powinna, pod surową karą zabronione na zawsze zostały. Qme. me. Ażeby Żydzi po Miasteczkach Wódki i inne trunki wyrabiaiący, Włościan dziedzicznych do siebie przynęcaiący, i onym dla przycliçcenia borguiący, w pretensyach swoich słuchani nigdzie nie byli, i w długach takich należących im od Włościan zupełnie przepadali. gtc. Nakoniec, dla zapobieżenia Żydowskim wykrętom, którzy mogliby takowym długom inny dać pozór, i iako prostym długiem poźytzonych pieniędzy domagać się od Włościanina; dozwolone bydżby inogło Włościaninowi przyzuuiącemu dług zaprzysiężenie, iako nie za tranki winien iest, i iako żadney lichwy prawem zakazaney Żydowi nie dawał, ani ta w pretendowany dług wrachowana nie iest; lub też takowa przysięga samemuź Żydowi nakazana w tym razie, mówię w razie przyznania się do długu przez Włościanina, bydźby mogła. ROZDZIAŁ IV. O Czwartéy Przyczynie wewnętrzni naýbližszéy nędzy Włościan Ladaiakie i szkodliwe zewszechmiar Systema gospodarcze, iakie się w naszym kraiu utrzyrwuie dotęd, a Z niim połączone niedbalstwo i uporczywe trzymanie się zastarzałych nawyknień prowadzi do upadku Klassę Rolniczą; a tert, stawać się inusi przyczynę Stopniowego ubożenia Właścicielów. To ubożenie ich, staie się Znowu przyczynę innych przyczyn ostatecznego i zupełnego ich ubostwa które koleyno w swych skutkach całym iuż ciężarem nędzy przywala Ostatecznie Rolnika. Tak, zaniedbane i zostawione iedno złe daie istność drugiemu, nakształt owego żołędkowego polypa solitérem zwanego, którego jedno w wnętrznościach zostawione ogniwo iest wystarczające do powrócenia caley nazad osnowy tego trawiącego życie ludzkie robaka. — Ubóstwo Właścicielów tak iest powszechne, że nie masz prawie nikogo między niemi ktoby się go śmiał zaprzeć, ani nikogo ktoby o niem inógł powątpiewać. — Świadczg o niem przysionki i szranki Trybunałów, brzmiące od wielu lat częściey niż kiedykolwiek mnóstwem sromotnych processów, narzekaniem nayuczciwszych nawet Wierzycieli; świadczy gorszące kłótnie Familiy o zatrzymane spadki i posagi; świadczy płacz i przeklęstwo obdartych z należytości sierót, skwierczenie pogrgżonych w niezasłużonym niedostatku Domów i Zgromadzeń, miłosierdziu, dobroczynności, Religii i publicznemu Oświeceniu poświęconych; świadczy, co naygorsza! szerzgca się i bioręca co raz bardziey górę bezwładność Honoru i Moralności świadczy upadły powszechnie kredyt, upadła wszędzie Ziemi wartość. — Oto Sę skutki tego Ubóstwa spływai§ce na cał§ Społeczność, ale nie mniey zastraszaiące sę te, które z niego spadaię na samę klassę Rolniczę. — Ta rażąca postać Budowli Włościańskich po naywięltszey części Dóbr Ziemskich postrzegać się daięca, te dymne i obdarte chaty, do chlewów i staien bydlęcych lub do pobielanych grobów podobnieysze, niz do mięszkań ludzkich, a i t ieszcze grozęce co chwila upadkiem i zagniecieniem mieszczących się W nich nędzarzów, ubóstwa Właścicielów wyraznem s§ świadectwem. Chłop u nas pospolicie nie dba o ten doczesny przytułek, który nie iest iego w niewielu tu i ówdzie zakupieństwach po Dobrach Duchownych i Królewskich, lepszy stan budynków dowodzi co może Własność. —Właściciel ubogi, któremu nigdy, w powszechności mówiąc, nie przychodzi do głowy czynić gospodarnie Odkład czyli zapas na odnawiaięce się co kilka lat potrzeby, który trawi za wsze wszystko co zfebrał bez względu na przyszłość, który podług maxymy pół-główków żyięc, wszedł iuż goły z Kawalerskimi długami w Dziedzictwo Oyców swoich, który ognać się nie może swoim własnym potrzebom, wierzycielom, processom, ieżeli ieszcze sprzedał i w pień dał wycigć swóy las gdzie był iaki, nie ma żadnego sposobu dania rady walgcey się iuż razem Wsi, bo go na to nie stać. 3gi Skutek. Nie dość na tem.sę ieszcze tego ubóstwa skutki wyraźnieysze i strasznieysze dla Włościan, a takim między innemi iest, opuszczenie i zostawienie bez wsparcia Rolnika, którego, mianowicie u nas, iako iuż dość z siebie biednego, ieden nieurodzay, iedna klęska gradu, ognia, powodzi i t. p. tak dalece dotyka, iż bez gotowey pomocy Pana nie iest w stanie podźwignąć się swoię mocę, i prowadzić daley swoiego Gospodaretwa. — Widzieliśmy świeżo co się działo z Ludem Rolniczym, a stąd i z całemi Dobrami Ziemskiemi po nieurodzaiach R. 1811, po powodzi i pomorku na Bydło 1813, po wyniszczęniach dwuletnich, które przechody i stanowiska Woysk różnych na Włościan ścięgnęły, i które po dziś dzień leszcze ścięgaię. Wieluź tö Kmieci spadłych? wiele Zagród opustoszałych? wiele Ról opuszczonych i po wielu mieyscach albo całkiem, albo po wielkiey części odłogiem zastawionych i dotęd leżących? wieluż Włościan z Żonami i Dzieemi zamienionych w żebraków i tułaczów? —Nie ieden Właściciel zubożony dobrowolnie czy niedobrowolnie, patrzy tylko ze smutkiem i rospaczą na czekaiący go większy leszcze stąd upadek, bez możności zaradzenia nędzy i zatrzymania na swych gruntach potrzebnego nru Ludu! — Nie można, bez mylenia się, przypisać tego wszystkiego samym czasowym okolicznościom i nieszczęśliwym, a dobrze każdemu wiadomym, teraźnieyszym przygodom. I owszem śmiele twierdzić można, że gdyby przed epokę ulegalizowanego zdzierstwa i woiennych ucisków, nie było iuż znacznego i widocznego zawięzku powszechnego prawie Właścicielów Ziemi ubóstwa, pewnieby i te, iakokolwiek niszczące lat kilku klęski, nie były ich do tak ostatecznego kresu iego przywiodły. Przyspieszyły więc ony tylko zgon wielu fortun, który iuż i tak nie był daleki; albo, prawdziwiey mówięc, odkryły iedynie ten zgon od dawna taiony przed oczyma i wiadomością Powszechności Narodowey. 50j Skutek. Dlatego, za skutek tegoż samego dawnego iuż ubóstwa, nie zawiśle nawet od wady łakomstwa i źle rozumianego interessu, poczytać potrzeba zdzierstwa popełniane na Włościanach bgdź bezpośrzednio przez samychže Panów, bądź dla nich przez ich Officyalistów, bądź przez Dzierżawców i Arędarzów Żydów naywięcey ofiarujących, bądź przez Faktorów naytaniey na zysk Pański zboże od Chłopków wykupuiących, albo raczey wystraszających, i t. d. — Bo zubożały albo ubożejący Właściciel, nie pyta się skąd wziąć stąd wziąć, byleby było na życie, a częściey ieszcze na zbytki, do których się nad możność swoię przywyknęło. Skądkolwiek zaś pochodzi Ubostwo Właścicielów, zawsze to będzie niezawodną prawdą, że w tym stanie Gospodarstwa Rolniczego iaki u nas po dziś dzień się utrzymuje, i dopóki trwać będzie, prowadzić musi za sobą rzeczone ubostwo, prçdzey czy poźniey, upadek Rolnika. Lecz co iuź naygorszym i naybardziey zasmucaiącym iest iego skutkiem, to zaiste to, ii razem nie dopuszcza przystępu nayzbaieiennièyszym Reformom w tymże zadaumiałym a złym Systemacie gospodarskim; źe chęci Opiekunskie Rządu i samych nawet światleyszych Właścicieli względem ulepszenia doli Rolników, trzyma w niekuńczącem się nigdy zawieszeniu i i ie przezeń, nie iest w mocy Rządu dokazać tego prę dko, aby stan ich i dobre mienie, nie źawisłemi od kogo innego iak od nich tylko samych uczynić. — Nie może bowiem nikt sam przed sobę tego u krypiak takowe reformy i przygo towcze ąo nich śrzodki, o których W poprzedzających Rozdziałach obgzernie się mówiło, i od których iedynie podzwignienie teraz i ochro nienie ną potem od nędzy i niewoli Włościan zależeć się zdaie niezawodnie, bez dobrego mienia Właścicie li Ziemskich żadnym prawie sposobem przedsięwzięte, przyspieszone i uskutecznione bydź nie mogę. O ile by więc było łatwiey zasłonić Lud Rolniczy przeciwko szkodliwemu Wpływowi samego łakomstwa, źle rozumianego interesu, i złego Systematu Ekonomii ziemiańskiey, tyle dwoie ubpstwo Właścieielów, połęczone iuż z takowemi nieprzyzwoitościami, stawia przeciwko usiłowajiiom na wyniszczenie onych trudnoici i przeszkody. Tern przeto ważnieyszę dla Prawodawcow rzeczą!est zastanowić sie nad Przyczynami tego powszechnego własciciprawie Ubóstwa, aby iak naypewnieysze i naybliższe wynaleść się mogły sposaby na zatamowanie dalszych i co raz gorszych, a coraz nagley pomnażaigcych się iego skutkóv. — Namieniłem iuż trochę wyźey, że ostatnie nieszczęścia które kray nasz spotkały, dopełniły tylko miary mało co niepełney wspomniotiego ubóstwa, ale iey nie zaczęły. A do tego, iak zapobieżenie takiéy przyczynie często całę przezorność, całę nawet wolę i dężenie Rzędu przeinaga i przewyższa, tak też z dr ugiey strony, skutki iéy łatwieysze sa dfo naprawienia w kraiu dobrze gospodarnym i rolniczym, samym naxvet i to nie długim czasu przeciggiem. Idzie tu przeto o takie o takie przyczyny ostateczne zupełnego zubożenia naszych Właścicielów Ziemi, których sam czas nie uśmierza ale pogorszą, które teraz wyniszczyć a nadal onymźe zapobiedz, iest w mocy i możności Prawodawczéy powagi. Otóż i ony: Z złego systematu Gospodarstwa, i wyżey iuż wzmiankowanych przyczyn (nie wspominaigc nawet o niepowściągliwym niczem przepychu i marnotrawstwie wielu) wynika stopniowe ubożenie się Właścicieli,z tego powstaie potrzeba dłużenia się i chwytania się wszelkich sposobów podpierania upadaigcych fortun, z przyczyny tegoż samego dłużenia się niszczeigcych. — Wzmaga się przez to podłe łakomstwo lichwiarzów i facyendarzów, a za niem wzrasta łatwość robienia długów, albo sztukowania złych interesów przez facyendowanie Dobrami. I to iuż iest ostatnie złe zadaigce śmiertelny cios fortunom wielu, a nawet cnotona moralnym i obywatelskim na których wspiera się Związek Społeczny. Te tedy sg podrzędne wprawdzie, ale razem najbliższe dwie przyczyny ostatecznego ubóstwa Właścicieli, to iest: łatwość zadłużania Dóbr, tudzież facyendowanie niemi, połączone z łatwością nabywania onych bez piewiedzy, a przez to wikłanie się, tak przedaigcych iako i kupuigcych, w niekończgce się z życiem nawet interessa. — Te dwie przyczyny wzywaig na siebie niezwłoczney uwagi Prawodawców uwagi tém pilniéyszéy, iż pociggaig za sobg nieuchronny upadek, i utwierdzaig na zawsze nędzę klassy Rolniczéy, Odłożywszy do osobnego Rozdziału rzecz o facyendowaniu Dobrami, iako o iednéy z głównych i naybliższych przyczyn nędzy Włościan naszych, przedsiębiorę stawić tu tylko przed oczy Prawodawców sposoby oczyszczenia Dóbr iuż zadłużonych, przywrócenia do lepszego mienia Właścicielów niedoubożałych, i ochronienia ich na przyszłość od popadnienia z tejże samey przyczyny w to ubostwo, paraliżuigce siły żywo tne kraiowego rolniczego Gospodarstwa. Ktokolwiek obeznany iest z rachunkiem statystycznym, ten łatwo dłużonych, twierdzenie moie przystanie, źe cała massa cyrkuluięcych pieniędzy w ubogim naszym kraiu tak mała iest, iż gdyby ilość idy należnę podzielono propořcyonalnie do massy długów pomiędzy zadłużonych Ziemian, tedy ci niebyliby w stanie podobno 2ostey nawet części tychże długów swoich zaspokoić na raz. — Gdyby bowiem z dziewięciu do dzieaięciu tysięcy Wsi Szlacheckich długarni obcigżońych, każda, iednę na drug§ kładęc, miała tylko 100 tysięcy Złł. ciężaru, tedy potrzebaby na spłacenie ogólney Summy długów looo Milionów gotowizny. A kiedy pomyślemy że iey ledwo 100 Milionów w ręku Właścicielów Ziemi wszystkich co rok się znayduie, iak tego sama Ofiara Ziemskiego Podatku naywidoczniey dowodzi chociażby ten nawet, wynadgradzaigc nierzetelność podań, we dwóynasób był powiększonym łatwy stęd w niosek, że po odtrąceniu Procentów Podatków, wydatków na utrzymanie Domu, gospodarstwa i t. d. mało co reszty albo nic nie zostaie, i często w nowy dług brnąć się musi. — Jak długo stan takowy kraiu naszego, i Właścicielów w nim utrzymywać się ieszcze może? rzeczg to iest teraz wszelkiem wyrachowanin niedostępny; — ale to iest niewątpliwą, że Dłużnicy nie są w sianie uiścić się w długim bardzo przeciągu lat swym Wierzyciełom,że z natury stanu obecnego rzeczy, upadku handlu i kredytu, biegiem, że tak powiem przyspieszonym coraz, spadaią w ostatnie ubostwo; że nakoniec, ratować ich potrzeba. W czem, ieżeli należy wzgląd i miłosierdzie ludziom, choćby często kroć przez własną winę i nierząd tak zadłużonym, należy się z drugiey stro ny koniecznie Sprawiedliwość, niewinnie szkoduiącym i zawiedzionym Wierzycielom, która całemi siłami woła, Odday co iest cudzego! Idzie tu więc o to, iaki w tak delikatnym zdarzeniu się okoliczno ści wynaleść śrzodek, któryby i tej ścisłey sprawiedliwości, i należney ludziom nieszczęśliwym dobroczyn ności dogodził? Nicby zaiste nie było łatwieyszego, iak na szkodę i zgubę będź zadłużonych, będź Wierzycieli, ponowió i doradzać Prawa Solona, Ustawy Rzymskie, Jubileusze Moyżeszowe, Projekta czterdziestoletniéy extenuacyi przed ostatnim Seymem u nas rozsiane, a uroione zapewne w głowach bankrutów; lub na mało przydatne i bezpožyteczne w istocie swoiey dla dłużnych, ustawnie ponawiane Moratoria albo, po prostu krzywdzęce Kredytorów, a mało znaczęcę pomoc przynoszące dłużnikom, zniżęnie do niezwyczayney dotęd ilości legalnych procentów Ziemskich, mogęce do reszty wypędzić gotowiznę z kraiu. 33) Ale któż wętpić może że tako- 93) Niepojętą iest rzeczą, iak może komu jnieintresowanemu, a kochającemu Sprawiedliwość i dobro publiczne, podobać się nowe znowu rozsiewany śrzodek na Wsparcie zadłużonych taki, iakim iest Jiroiekt zmuieyszenia procentu legalnego Ziemskiego, — Dzięki Opatrzności, iw Haąd i Prawodawstwo takowe podawane sposoby, uczyniłyby słusznie niezwyciężony wstręt sercu iest w ręku mądrych! — Ale okazać mi W jednak należy, dla czego proiekt takowy iest niesłuszny i szkodliwy. — Oto, bo nayprzód, ieżeli wielkosc procentu iest rzeczą statystyczni Stosunkową do natury intraty zieinskity, do ceny staley produktów i do massy cyrkuluiących pieniędzy, ale nie może bydż nigdy poczytywaną za moralnie stosunkową do wygody, Bóg Wie dla czego zadłużonych indywiduów, bez wyraźney krzywdy maiących iui u nich swoie kapitały. Jakże bowiem do iałmużny i jakichkolwiek obowiązków dobroczynności gwałtem kogo przymuszać można? — Bo powtóre, dla czegóż maiący iui u kogo swóy Kapitał szkodować ma na tem teraz i w przyszlosci, że dłużnik miawszy go sofcie użyczonym do pewnego terminu tylko, przez nierzetelność lub z innego powodu zatrzymał go przez czas, dwa, trzy lub dziesięć razy dłuższy? — Bo potrzecie, należałoby mieć zastanowienie i na to, że mało który Kapitalista nie iest, albo nie był iuż przymuszony dochodzić swóy summy drogą kosztownego processif, który nie ieduo-letni już pochłoną! procent i ieszcze go pochłonąć może. — Bo poczwarte ilosc procentu na 5, a naywięcej na 6 od sta, iest wymiałkowana iak nay‘cisley do wszelkich wypadków pomyślnych lub niepomyślnych, iakini awyczaynie Gospodarstw oświeconych Prawodawców. A gdyby, przypuszcžaiyc niepodobieńr stwo, zezwolenie ich zyskały, wstrzyinień straszliwych do iakich rospacz prowadzić zwykła, lub pogorszenia ieszcze bardziey stanil Właścicieli, stałyby się nieuchronny przyczyny. Słusznie atoli obawiać Się można, abyśrhy nie Zrobiwszy tego co ieszcze się dâ zrobić teraz i Co zrobić chcemy, nie popadli w konieczność uczynienia nareszcie tegó, czego zrobić nie bę dziemy chcieli. IdyC przeto między ostateczneściami, możnaby zdaniem moiérrt, trafić ieszcze dotyd na takie sposoby, ziemskie podlegać może: dzieli przeto Wierzyciel Widocznie szkody, a do większych zdarzoMych pożytków ziemskich z dłużnikiem swoim nigdy nie należy. — Bo popiyti) niepolityczną byłoby Ustawą Zniżać, tak ścisłe iiiż WymiaftOWany procent, iakö mogącą dać powód do wyniesienia się za granicę Kapitalistom, lub wyprowadzenia znacznych sum pieniężnych z kraiu dla uniknie nia szkody, któreby nie przeciwięc się ścisłey Sprawiedliwości, dozwoliły opiekuńskiey Naywyższego Rządu woli umiarkować, gdzieby było moina, cierpkość tamtey, słodkę ze tak powiem przyprawę Ludzkości któreby wyprowadziły Właścicielów powoli z długów i niedostatku, a wszystkich Wierzycieli od niezasłużoney straty, i od obawy nawet straty swych należytości iak nayprędzey bydź może uwolniły któreby nakoniec położyły bez przymusu tamę mnóstwu processów, śe kwestracyy, exekucyy, dobiiaiących do ostatka tak iednych iako i drugich. Ażeby trafić do takow ych sposobów nayprzód w powszechności, uważam wszystkich Dłużników na dwa rzędy podzielonych, to iest iednych, których całkiem albo prawie całkiem m aiętek iest zadłużony, których wybrnienie z długów nigdy prawie nie iest podobne a tacy sę iuż nieodm iennie i w całey zupełności ubogíemi: drugich zaś, którzy leszcze, trochę mniéy więcey nad połowę, albo wcale połowę czystego maiątku ziemskiego posiadają; a ci, uważani bydź mogą iako podubożali i w ostateczne ubostwo bez poratowania wpaśdź muszący, — Rozumiem prze to, iż iako uratować pierwszych by łoby przedsięwzięciem niepodobnem do wykonania, byłoby naśladowa ńiem lekarza, chcącego leczyć w kim siś suchoty przez przeniesienie tego defektu na kogo innego, z wystawie niem na śmierć obydwóch; tak z dru giey strony, odmówić wsparcia dru gim, podupadłym tylko i mogącym bydź podzwignionyzn, byłoby czynem niegodnym Rządu i Wieku w którym zyiemy. Przez wzgląd na ten naturalny podział Dłużników, i na poprzedzaiąCą uwagę, następuiące dwa ogólne Wyciągnąłbym sposoby, to iest: lód Aby ci których Dobra są tuż prawi całkowicie, lub całkowicie długami obciążone, tatowe Dobra na satysfakcyę Wierzycielów nieodzownie oddać zniewolortemi byli: po nieważ tak zadłużeni, nie będgc iuż . rzeczywistemi, ale tylko imiennemi Właścicielami; nie roaigc swego nic, lecz tylko wszystko cudze, oddać oczy wiście powinni tym czyie iest.— bo Ustawy i Trybunały całego Świata ten sam iednozgodny wyrok przeciwko nim by wydały: — bo kraiowi i Rządowi nic na tern nie zależy kto? lub wielu Właścicielów tę lub owę rozległość Dóbr Ziemskich posiada? ale na tem bardzo wiele, aby Właściciel każdy był w stanie utrzymać, krze wić i doskonalić na niey Rolnictwo . — bo tacy mniemani Właściciele szkodliwi sg kraiowi, osobliwie tam gdzie Właścicielstwo ma swoie przywileie, i nadaie prawo do ufności Rzędu i publiczney: —bo nadto ieszcze tacy, ledwa nie zawsze poczytani bydź mogą za marnotrawców, nawykłych nawet do aieszanowania Ustaw moralnych, na których nayprzód bespieczeństwo i szczęście spółeczne wszystkich się wspiéra; albo przynaymniey za niedołęgów nieumieięcych się rzędzić, i nie mogęcych, tylko bardziéy ieszcze brnęć w długi z ciężkim zawodem i szkodę coraz nowę kogoś drugiego: — bo nakoniec przykład, pochodzęcy z woli Rządu, smutnego końca takowych dłużników, moźeby posłużył za silnę tamę rozrzutności i marnotrawstwa dla wielu którzy go potrzebuię. 2re Aby owi, którzy połowę, albo trochę mniéy wiçcéy, czystego maiętku ziemskiego posiadaię, przez Rząd Naywyższy ze Skarbu publicznego na wyyście z swych długów zapomożenie otrzymać mogli. — Bo nayprzód wsparcie takowe z naybliższéy i naypięknieyszey Powinności Rządu Naywyźszego wynika, którego Skarb, z pracy i wielkiéy części zarobków Klass narodowych, nie na co innego, tylko na ich potrzeby napełniany bywa — bo udzielanie tako wéy pomocy nie byłoby przez się zbyt trudne a przy przeyściu tego kraiu pod Panowanie Wielkomyślnego Monarchy, więcey niż kiedy bydż może łatwości do wyiednania i dania iéy upadaiíjcym Ziemianom: — bo z takowego dobrodzieystwa Skarb Publiczny może nawet osiągnąć niciąkie korzyści, a straty zadney mieć nie może: — bo nareszcie, z względu Ekonomii publiczney rzecz biaręc, przez ulepszenie stanu Kredytorów dziś ogołoconych, przez pomnożenie cyrkulacyi pieniężney w całym kraiu, ożyźwiałby przecięź kredyt, przemysł i handel. Çelem przeto uskutecznienia tęgo dwoistego podawanego przezemnie Sposobu oswobodzenia Ziemi z cych dwóch ciężarów, całey powszechności, kraiowy, a mianowicie też Stanowi Włościan skietnił szkodliwych, fozumiał bym iżby potrzeba: Nayprzód Wezwać wszystkich Wierzycieli do podania nieodwłócznego w Akta Hipotekalne wszelkich Chirografów, bgdż rękodaynych tylko, bąłdź przed Notaryuszami zeznanych, tudziez ostatecznych Dekretów długi przysądzairjcych, Handlowych Rejestrów, zgoła wszelkich dokumentów zaświadczaiących prawo realne Wierzyciela, które dotd w powszechney Hipotece Departamentowey intabulowane nie zostały, albo podawać si? do nidy nie zwykły: — a to, w terminie naydłuższym trzech miesięcznym, pod karą na niepodaiących upadku w Sprawie przed Sądem, wprowadzondy o iakiekslwięk z pomienionych źrzodeł wypływaią.ce należytości, które, w czasie przez Rząd nakazanym intabulowane bydź były powinny, a nie były. 5i) To posłużyłoby razem do odkrycia nie maléy liczby posiadających Kapitały, którzy częste przez ire Zalecić Konserwatorom Hipotek, aby na każde zawołanie Rządu goto węmi byli złożyć krótki tabellarny czyli rubrykalny Raport o maigtku. ziemskim każdego Właściciela, w Dobrach i Summach posiadanym jako niemniey o cenie Dóbr, podług ostatniego kupną lub nabycia, w posiadaniu iego będących; tudzież o długach ogólnie na rzecz iego przez Wierzycieli ntąbulowanych, i na całym iego maiątku ciężących, niepomiiąiąc Widerkaufów i. tym podobnych Sum wieczystych, Rozporządza Zalecić tymże Konserwatorom, pod naysurowszą odpowiedzialnością, Co do Dóbr aby w przeciągu dwóch miesięcznym całkiem lub terminu zamknięcia Podań, niprawie cąłkicm zadłużonych. ukrycie kredytowanych Sum, unikaią dzielenią ciężaru podatków wspólnie z drugiemiLubo zaś ciężar takowy nie możą bydź równy podatko traniu Ziemskiemu od czystego dochodu pobiera nemu, dla tego ze Kapitały lokowane, iedon za wsze i nieodmienny dochód reprodukuią tylko, ąle 11wązaiąc go nawet W proporcji półowy da Ziemskiego, stanowiłby on przecięż znaczny zasi-1 łęi dlą Skarbu na potrzeby publiczne. czekaigc wcale na wezwanie Rzędu, przesłali w ręce Kommisgyi, ad hoc maięcey bydź wyznaczonéy, Raport w rubrykach wyżey wzmianko wanych o tych Właścicielach, których się Dobra znaydg w f częściach albo całkiem długami obciężone, bezwzględnie na miane przez nich gdzieindziey Summy i należytości; które jednakże w osobnéy rubryce, ieżeli by jakie były, wyrażone bydź maią Ąte Nadać władzę wzmiankowaney dopiero Komissyi, — a) Wezwania S5) Jeżeliby np, okazało się w Tabuli, iż Dobra czyi wartość aoo tysięcy maiące, całkiem lub W 54 częściach długami, nie koniecznie tpeciatin ale generalim obciążone były, Konserwator w nkładaniu Raportu nie powinien będzie mieć względu na Nalezytosci dłużnik i fundusze gdzie indziej miano, chociażby te nawet ciężarom Dóbr wyrównywały, ani przeto rozumieć się powinien autoryzowanym do niepodawania ich iako całkowicie obciążonych, z przyczyny zapatrzenia się na takowy bilans-, ale uważać ie tak iakby ia dnych fnnduazów praeciwważącydł długom nie tyło. we dwa miesiące po odebraniu takowych Raportów, tak obciążonych Dłużników do oświadczenia uznania intabulowanych na maiętku ich Długów; tudzież do deklarowania się w iak najkrótszym czasie, czyli przez rozdział Ziemi między swych Wierzycielów, czyli Summami przez sprzedarz Dóbr na publicznéy Licytacyi zebranemi, chcę ich zaspokoić? — b) Zawieszenia porozpoczynanych, a wstrzymania mogęcych bydź rospoczętych przeciwko nim wszelkich Processów, iako widocznie nieuźytecznych: tudzież, — c) Obwieszczęnia tak w kraiu iako i zagranicę, mianowicie w ościennych Państwach, Licytacyi publicznéy na Dobra rezygnuięcych ie Dłużników, w dwóch co-rocznych terminach, ( z których terminów każdy w dniu 1 Kwietnia bydźby mógł oznaczony, iako naydogodnieyszy ) zajgotowę brzęczęcę ćrebrnę lub złotę monetę na sprzedarz iść maice. 36)—Pokładane przed Kommissyą od takowych Dłużników Summy i fundusze gdzieindziey miane, nadzieje Spadków, ugody z Wierzycielami, i wszelkie inne, gdyby též naygruntownieysze sperandy oczyszczenią kiedyś tam Dóbr ich przecigżonych, nie powinny wstrzymywać obwieszczenia sprzedarzy, równie jako i rozdziału onych; gdyźby takim sposobem Ziemi oczyścić, ani końca nieprzyzwoitościom o które idzie uczynić, nigdy niepodobna było, 37) 36) Raczą ,się zastanowić Prawodawcy, czyłiby ten Sposób nie posłużył naWet do wciągnienia w Kray znacznych pieniężnych Kapitałów z zagranicy; i razem, doskonalszego Gospodarstwa rolniczego nie stał się n nas początkiem, przez osiędzenię wielu Cudzoziemców. — Rząd dobry i opiekunski, wielu przynęcić może. — 7) Gdyby iednak Dłużnik złożył w ręku Kommissyi na rzecz Kredytorów swoich Summy gotowe procentami, oczyszczaiące przynaymnicy do połowy maiątek jego Ziemski, na ten czas Licytacya, 5ře Każdemu Wierzycielowi żaległe i biegnące procenta po 5 od sta aż do terminu sprzedarzy lub podziału Dóbr w naleźytość przypadaięcj mu wrachować, i tę całę, albo prąporcyonalnie lege falciditt, w cięgu roku sprzedarzy, z masy niezawodnie mu wypłacić; z zatrzymaniem iednakie, aż do rozstrzygnienia ostateczne go przez Trybunał od Kommissyi delegowany, (bez appellacyi nawet do drogi Kassacyi ) wypłaty tych dłu gów, których należność byłaby zaprzeczoaa z tytułów oczywistéy nielegalności pretensyi, zarzutu fałszywości Chirografu, lub niepomiarkoivanéy Lichwy, 6te Te zaś Dobra, któreby bgdź z własnego zezwolenia dłużnika na rozdział były zostawione, będź, któreby na terminie ostatnim Licytacyi lub rozdział Dóbr, cofniono bydżby powinny, Dłużnik taki wszedłby w drugi rz(d dłużników iw ich prawo do wsparcia Rządowejo. sprzedane nie były, podług powyższych prawideł, między Wierzycielów, Trybunałom własnym Dłużnika każdego, podzielić nieodwłocznie na kazać ex pretio i bez nowey dętaxacyi. Wkładaigc tylko obowiązek na Wierzycieli tym sposobem satysfakcyę odbieraicych, aby odstąpili a procentów aż do terminu exdywizyi onym przypadaigcych, Summy wyrównywaigcéy dwuletniey prowizyi na rzecz tych tylko Dłużników swoich, którzyby źadney Summy i żadnego funduszu gdzieindziéy nie cnieli. wyiąwszy iednak od tego Dobrodzieystwa tych, co Dobra bez pieniędzy i przez facyendy nabywszy, pod podział Kredytorom zostawić ie byli przymuszeni. 7me Jak nayściśley i jak naysurowiey obostrzyć, aby te wszystkie Opieki rządowey Działania nad okręt lat pięciu, a gdyby można i krótszy, przecićjgnione nie zostały; częścig dla niepomnażania ciężarów dłużniczych, częścią diâ niépôwiçkszania strat Kredytorów, częścią nakoniec dla nayprędszego podniesienia Włościan i Rolnictwa. 38) 8me Co do Właścicielów których Dobra w połowie, lub trochę mniey więcey niz w połowie, długami znaydą się bydź obciążone, potrzebaby, aby tych Kommissya pomieniona w tymże samym czasie co i pierwszych, o Dobrodzieystwie Rządu chcącego pomódz im do wyyscia z Długów obwieściła, pod następuiącemi warunkami a) Iż wyłączeni są od tego Dobrodzieystwa Rządu ci, którzy Dobra przez facyendy nabywszy, 3S) Spodziewać się można że Kredytorowie zaspokoieni pewnemi działami Ziemi, naypewnieyszy i ie. dyny tylko sposób odbierania swych dochodów, znajdą w rozdaniu gruntów na czynsze pomiędzy Włościan. -----Nie zapomną tym czasem Prawo- dawcy zapohiedż, aby maiący zostawić na sprzedarz lub podział Dobra swoi Dłużnicy, szczyli ani ich ani Włościan. pierwszemu Właścicielowi wartości umówionéy nie wypłacili. 5y) 2re Wszyscy Właściciele znaczni, którzy sprzedaniem dobrowolnem większey lub mnieyszey części Dóbr swoich, i Kredytorów zupełnie zaspokoić, i przy dostoynym maigtku zostać byliby w stanie, których nap. wartość Dóbr Milion wynosi lub przewyższa: — Jako też cie tacy, których długi ciężgce na połowie Dóbr, z samych Widerkaufów i tym podobnych Sum wiécey stých składaig się, — ponieważ takowe ciężary pospolicie z wartości Dóbr w kupnie się potrgcaig. — owi, którzy gdzieindziey posiadaig realne Summy i fundusze do oczyszczenia zadłużonego inaigtku wystarcza! gce; bo te w krótkim czasie doyść ich muszg. — 5tc nakoniec i owi, którzy Dobra częściami tylko spadkowemi 3g) O takowych Dłużnikach i sposobie postąpienia z niemi, mówić się będzie esobuo na swoiérw mieyseu. Kosukcessorów obciążone ma ię. — Względem takich bowiem inne prawidła niżey się podadzę. b) Iż Skarb publiczny w pięciu latach blisko po sobie następujących, od dnia 1 Kwietnia do 15 Maia ka idorocznißy Długi ich wraz z proceňtami od nich należęcemi, nie wyżey iednak iak na 6 od sta gdyby się znalazły wyższe, obliczonemi aż do terminu pierwszéy wypłaty, a zaś od tego terminu aż de ggo roku osta tniey wypłaty tylko po 3 od sta wyrachowanemi, i z Summę kapitalnę skonsolidowanemu, w równych częściach, w stósunku piętey części ich massy, Rredytorom ich wypłacać bę dzie. 40) A to, nie podług porządku 4e) Na przypadek gdyby Skarb nie mógł łię zdobyć iadnym sposobem na gotowe Summy do takowejo przedsięwzięcia potizebne, odważyłem się przyłączyć na końcu tego Pisma Tabellę, Z obiaćiiieniem wystawiaiącem układ zaradzający temu, — Przewiduię że aa pierw weyźraeni Hipotecznego, alé podług dawności daty Chirografów i innych prawnych Dokumentów, przez tychże Dłużników nie zaprzeczonych. 41) — Daiąc tylko przed innemi pierwszeństwo jednego; wszakże rozpatrzywszy się w ńint Utraciłby może znaczną część odrazy. Jest to ostatni śrzodek ostatnie złe, niegorszy przyhaymnióy od niego samego Wreszcie i est to tyl ko Proiekt zależący od woli i mądrości Prawodawców, bez któtego przyięcia ntoże sią szćzęśliwie obeydzie. 4t) Powiedziałem że nie podług porządku Hipotecznego, ale podług dawności Dat Dokumentów przez Dłużników nie zaprzeczanych, Wierzycieli należności swoi odbieraćby powinni. Nie rząd feą albowiem to bywa rzeczą, iż Obligi od kilku i kilkunastu lat, przez delikatnie i ttfńie alba przyiażnie czyniącego Kredytom zostaią ńiehipo tekowane, kiedy tym czasem Chirograf facyendaria iakiego lub nieufnego wygodzićiela summyW momencie pożyczenia do hipoteki bywa Wniesiony. Skoro więc rzecz nie idzie tu iuż drogą processu ani Kredalną, nie masz przyczyny patrzcnia na pierwszość hipoteki; ile że Skarb płaący nie jak Urząd, ale iako zastępca wyręczyciel prywatnego Obywatela czyniąc, czynitby tak mógł i powinien iakby czynił tata prywatny zadłużony z swemi Wierzycielami. tymktórzyby iuż dawniey są downie pretensye przewiedli; a po nich, Xięgom i Rejestrom Kupców Fabrykantów i Rzemieślników z obowiązkiem zaprzysiężenia w razie wątpliwości, iż pretendowana Summa z handlowego iedynie interessu pocho dzi, i że żadnego od uiey procentu nie pobierano ani go w nię nie wliczono. c) Iż Dłużnicy których długi Skarb przeymie, spłacać będą corocznie igo Stycznia przez przeciąg lat Dwudziestu pięciu iednę tylko dwudziestą piątą część Summy dłużney, skombinowaney z procentami należnemi swym Rredytorom, 42) a oprócz tego 2 od sta 43) Powiedziałem, iż iednę tytko dwudziestą piątą część Summy dłużney skombinowraney, Dłużnicy do Skarbu składać będą. — Przypuściwszy albowiem 20 kto winien íest długu loo tysięcy, x Za— kąż Summę Skarb za niego wypłacać postanowiły gdyby przeto taki dłużnik,, nie iuż 135 część ale dwudziestą,.! procent wyższy nad dwa od sta spłacać miał corocznie Skarbowi płaciłby więo sta na rzecz Skarbu od całej teyże Summy z pomienionemi procenta ini nieskombinowaney, na równe 25 części podzielone, wraz z powyższym Kontyngensem wnosić będg. — A to tym sposobem: iż, gdyby Summa iakowego Dłużnika przez Skarb do wypłacania przyięta wynosiła 100 tysięcy, tedy 2Ö tysięcy procentu za lat 25, w stosunku nby waniá coroczne1 go tey kapitalney Summy, Skarbowi přzypadaigce, iako też i prowizyè Kredytorom należne, moggce, day1 my na to, wynosić 51,750 Złł., na iednę Massę się skonsoliduig; tak, iń Cała Summa Skarbowi przeymuiącemu ig od Dłużnika przypadaigca, wyniesie w ten czas 157,750 Zł. —i tey to dopiero tak skonsolidowanej Summy f-j część, czynigcg 6310 większą nierównie Summę, niż wynosić może sam procent roczny dla Kredytora po fiedsta rachowany! A zatem, ż ciężaru rocznego, którego ulżeni iest głównym celem Rządowego dobrodziejstwa itby ®u jjję pbyło, ąl owszem przybjło; Złł. ÿ corocznie wypłacać Skarbowi Dłużnik się zobowięże. d) Iż każdy Dłużnik żędaigcy bydż uczestnikiem takowego Dobrodziejstwa Rządu, złoży prośbę do wspomnioney wyżey Kommissyi, z przyłączonym wyciggiem Tabularnym podług przepisów ułożonym. e) Iż termin przyyntOwania takowych żędań naznacza się sieść miesięczny od czasu obwieszczenia Dłużników; po którym upłynionym, żadne więcey przyymowane nie będę. f) Iż Skarb Kredytorom żadnego procentu płacić nie będzie prócz części Kapitału im przypadaięcey; z czego żadna strata dla nich nie wyniknie: albowiem połowa procentu pięcioletniego z góry przez Dłużników zapłacona, i w Summę przez Skarb wypłacany wliczona została; drugę zaś połowę, sami częstkami w pięciu leciech, użyciem odbieranego ze Skarbu Kapitału w zu pełności odzyska g) Iż Dłużnik tego drugiego rzędu, nie chwytaiący się takowego Dobrodzieystwa Rządowego, a poźniey potem zapozwany do Sądu od swoich Kredytorów lub iednego z nich, za przekonaniem się tegoż Sądu z położonego Extraktu Tabularnego, iż iuż w czasie obwieszczenia tego Dobrodzieystwa, połowa Dóbr iego rzeczywiście, obciążona lub prze ciąźona była, podlegnie bez dalszych wywodów i processu losowi Dłużników całkiem zadłużonych; z tą różnicą, że Dobra iego przez Sąd na sprzedarz publiczną i na iego koszt kraiowym i zagranicznym bez odwłoki żadney podane zostaną w dwóch tylko półrocznych terminach, od. momentu udowodnienia stanu maiątku iego w Sądzie przez wyciąg tabularny, rachować się maiących; lub w niedostatku nabywców, między Wierzycielów w częściach Sum i Prowizyy im należących ex pretio rozdzielone zostaną zostawiwszy mu część pozostały. Która to exdywizia dłużey nad rok ieden i tygodni 6 trwać nie może pod naysurowszę odpowiedziałnoście exekwuiącego Urzędu. h) Iż Skarb same tylko długi nątury Ziemskiey i z handlu pochodzgęe, nie zaś Widerkaufy i inne ciężąry wieczyste, ną ten raz przeymować będzie. i) Iż nie uiśczaięcy się Skarbowi wypłacie pomienionéy roczney raty Dłużnicy, podpadnę nieodwłocznie Kuratoryi Obywatelskiey, z dwóch lub więcey Właścicielów dobrze znanych, i publiczne posiadaięcych zaufanie, złożoney która, aż do zupełnego wybrania zatrzymaney wypłaty, wszelkiemi dochodami dłuznika zawiadywać, one odbierać, ido Skarbu wnesić będzie. 43) 43) Taki sposób exekucyi uaylatwieyszy, uayprzystoynieyszy, a razem dla Skarbu iako i dla lego Dłuřiiika nnyb espicczuicyszy się zdaie. Inn wszelkie gíe Potrzebaby iuż odtgd niechronnie uczynić koniec łatwości dłuienia Dóbr Ziemskich: a zatem, ani Sum funduszowych żadnych, (na klójre, Dobra tylko i Własności Narodowe Hipoteką iedyn-21 odtgd bydźby powinny) ani tem bardziéy żadnych innych na Dobra Ziemskie prżyymować nie powinnoby bydź wolno, pod nieważnością Obligów, zapisów i zakazem przyymowania onych do Tabuli Hipotek zgoła, pod zupełnym upadkiem Wierzyciela w prawie przed Sądem. Z Starożytnych niektórych exekucye i sekwestracye, niszczyłyby tylko Właścicieli. Jeżeli zaś w innego roilzaiu okolicznościaeh u nas się nie powiodl, i każdy go unikał; to ta F iest przyczyna, iż pomiędzy wielu wspólnikami iedneyźe winy, Kruk Krukowi, iak to mówi., niżów nié chciał wjkłuwać. 44) i tym sposobem, nie zatamuie się wolność zaciągania Sum potrzebnych dla nikogo, tylko dla marnotrawców; ani robieniu przysług, tylko dla facyendarzów i lichwiarzów. — Bo Ziemianin znany z statku, uczciwości i przyzwoitego używania z znakomitych Prawodawców, takowey Ustawy wzory nam pozostały, 10ie Tym końcem potrzebaby przepisać naydokładnieysze Ustawy względem wyposażania Dzieci oboiey płci za życia Rodziców, i względem Dziaów pomiędzy Sukcessorami, do tego zmierzaięce, aby z takowych wyposażeń i działów żaden ciężar długów na Dobrą nigdy nie spadał, i do wikłania się w intéressa, processa, łakomym albo nierostropnym spekulantom nie był powodem. 45) Dla tego i nabywanie Sukcessyy nazawsze zabronione bydżby powinno, wyijiwszy zą gotowe pieniądze i przy maiątku swego, nigdy prawa do Kredytu i wsparcia między Wspól-obywatelami w potrzebie nie straci; — Handlujący nayzwykley Dóbr nie maią żadnych, Kredyt iednakżc jodynie utrzymujący ich, posiadaią. 45) Tu się pokaźnie Jeszcze, iak kiedyś gospodarstwą rohucźa czynszowe do skutku przywiedzione, przyniosłaby wiele Szczęścia i spokoynosci wszysttiut Familiom, zupełnem zakwitowaniu przed Urzędem, pod nieważności Tranzakcyy, pod karą expulsyi z Dóbr tak nabytych i powrócenia ich Właścicielom pierwszym, a przepadkiem w wszelkich pretensyach tak na nabywców iak ną pozbywęów rozcięgaę się maiąc. Ze zaś dotąd obciężały się bardzo często Dobra Ziemskie i w processa wpadały przez przeymowa nie w Działach sukcessyynych Posagów Sióstr, lub dzielnic Konsukcessorskich, przeto potrzebaby, ą) Takiemi ciężarami zadłużonych Posiadaczów, czyli który z nich będzie współ dziedzicem czyli ną bywcą, wyłączyć zupełnie od Dobrodzieystwa wsparcia Skarbowego, ieże li się znayduie pod processami czyli to w drodze exekucyi stoiącemi, czy li tylko rospoczętemią natychmiast owszem b) Przymusić ich, sposobem ną Dłużników Pierwszego rzędu przepissanym, albo do sprzedarzy tak obciążonych i zaprocessowanych Dóbr na terminie nieodzownym, i Summy i między Wierzycielów rozdzielić albo, i gdzieby się to z życzeniem interessoi wanych Konsukcessorów i Wierzy cielów zgadzało, do rozdzielenia í Kredytorów Dobrami, posiadacza onych niezwłocznie zniewolić! Odtąd, po uskutecznieniu wszystkich powyższych Rosporządzeń, na każdego Dłużnika, iako iui z wartości Dóbr nié maięcego odpowiadać za długi, a z nich się nie uisczaiącego, uwięzienie osobiste, na żądanie Wierzyciela, z przywiązaną do niego ochydą przepisać, a intrat wszelkich lego, na satysfakcyą temuż wypuszczenie salvo calculo, ustawą obwarować by wypadało. 46) 46) W Ustawach Cywilnych Austryackich dla Galicyy, areszt osobisty niesłusznie był rozciągniemy i na Włascicielów Ziemi zadłużonych, iale slcorg olnosć zadłużania Dóbr została nienaruszona. Potrzebaby ieszcze wszelkie Procenta, nie dzieląc ich odtąd ną Ziemiańskie i Kupieckie, naywyzey do ß od sta ograniczyć: tudzież nieważność innych Skryptów, iak tylko przed Aktami publicznęnii zeznanych naymocniey obostrzyć. Dozwalaiąc nawet przyymuiącemu Akt Urzędnikowi, wezwać do przysięgi stronę pozycząiącą, (skoroby słuszne podeyrzenie zachodziło) iż z pożyczanej Summy ani żaden procet z góry potrącony nie iest i iiię będzie, ani nic na oszukanie litery i myśli Prąwą względem Procentów stanowiącego przedsięwzięte iest, i nie będzię przedsięwzięte. 14té Nie mniey byłoby rzeęzg pożyteczną, aby ustanowiony mógł zostać kiedy Bank Kraiowy przyzwoicie — — - Uwięzienie też, nłe dało mc Wierzycielem albo bardzo mało, lub przyniosło iednemu coś ze szkod;. wszystkich innych. — Ana końcu rzeczy, mugiano Dobra na zaspokojeni ich sprzödai. zabespieczony, dla zrobienia żywszą cyrkulacyi pieniężney; dla za pobieżenia wychodzeniu gotowizny kraiowey za granicę, a dla pomocy Kapitalistom niemogęcym użyć z iakowych przyczyn swoich kapitałów na przemysł pożyteczny kraiowi ,któryby przyymował Summy na 5, a na 6 od sta pożyczał. ite Potrzebaby sam Skarb w ta kim stanie postawić, aby mógł pro iektowanego tu wsparcia obciążonym Ziemianom udzielić bez uszczerbku w utrzymaniu wszystkich odnóg Administracyynych i potrzebney siły woyskowey, — A zatem iż Administracyą nierównie oszezędniey niż iest teraz urządzić, redukuięc liczbę osób, nie ich płacę; Woysko do stanu po koiu iaki nam się na długo obiecy wać zdaie, i do wewnętrznego bespieczeństwa ograniczyć, żywność i po trzeby iego przyzwojciey urzędzićby potrzeba a Akademiy ani Instytutów ładnych nowych na koszt Skarbu spadaiących, rozmnažacby nagle nie należało: żeby Kray nasz nie wyglądał tak iak wyglądał dotąd, nakształt żebraka przyodzianego na żart złotogłowowy szatą. löte Nakoniec rozważą w Mądrości swey Prawodawcy, czyliby nie potrzeba urządzenia powszechnego Względem Dziesięcin, i tak Dworskich iako i Włościańskich odmienienia ha pieniężne. — W czem rozumiałbym iż ta wielka nieprzyzwoitość nie uniknie oczów Prawodawczych, że Dziesięciny bez naymnieyszego względu na nakłady i odkłady rolnicze z całego urodzaiu się pobieraią, kiedy tym czasem sam Rząd Naywyższy, w wyciągu Podatków Ziemskich, też odkłady i nakłady na rzecz Rolnictwa odtrąca. — Niezaprzeczoną atoli iest rzeczą, że sprawiedliwe rosporządzenie względem tego przedmiotu, do polepszenia doli Właścicielów i Włościan razem, wieleby się przyłożyło. 47) 47) Narzekania Włascicielów na dawanie Dziesięcin; pod ogólnym względem były i są niesłusznei Skutkiem one były; a dotąd są iesżcze odgłosem, powstania nowych opiniy rełigiynych w wieku XVI. — Nie słuszne są mówię, bo właściwie rzecz biorąc nikt Dziesięcin nie płaci, tylko sama Ziemia do Właściciela nie należąca wcale: — ni należąca zaś dla tego, bo idy nie nabył knpuiąc Dobra, przez odtrącenie Dziesięciny z intraty którą przynosić miały. — Są atoli nieprzyzwoitości wielkie do dziesięciny snopowéy i wybierania oney przywiązano, uprzykrzenie czyniące i przynoszące często szkody iak daiącym tak i biorącym. — I tak nap. wybiera się Dziesięcina z całego uroózaiu bez względu na wszelkie koszta i usiłki da podniesienia rolnictwa dążące; zabiera się po wielu mieyscąch ze słomą, albo omłaca się i dostawia pańsczyzną Właścicielską lub kosztem Włoscian sv czasie roboczym do mieysc odlegleyszych nawet. — Pobiera się prawie wszędzie z wielu ugórowych artykułów i z nowin. — Wytykacz wybiera snop naycięższy i naylepszey więzi. — Dziesięcina wytknięta leży częstokroć bardzo długo w polu na słotach, bądź dla uporu, bądź dla niemożęości odwiezienia iey na czas. — Stąd uszczerbki w gospodarstwie, spory i pieniactwo gorsząc Lud między Stanami Duchownym i Świeckim, a nawet zaniedbania w rolnictwie. OprócZ tego, iezeli Właściciel, ściśle mówiąc; dziesięciny nie płaci, tylko nie nabyta przez niego Ziemia, daie ią atoli rzetelnie Włościanin, który nie zna żadnego w powinnościach za to wynadgrodzenia i ulgi: Niepodobna rzecz iesrt przypuścić, aby (samżo Stan Duchowny nie postrzegał tych niesłuszności, i nie czuł mocno przykrych skutków nieprzyzwoitości wspomnionych, które Dziesięcinie wytyczney towarzyszą; — aby nie zważał na względy winne powszechnemu upadkowi fortun ziemiańskich i ostatnióy nędzy Rolników; — a oraz aby niemirf sam pragnąć Kompozyt pieniężnych upowszechnięnia w całym kraiu, ponricaiąeych pokóý, zgodę, i daiących pewność naywiększą nalożytościom icgo. — Ale należy w tey mierze położyć ogólne iakieś prawidło. Cdybyśmy więc Dobrá idealnego naszego Właściciela, iakiegośinę sobie w . X. Rozdziału IL wystawili, wzięli tufay za miarę naszego raclrunku, pokazałoby się iź po odtrąceniu wydatków Rolniczych i gospodarskich, wyszłaby Dziesięcina z pod Folwarku Właścicielskiego w wartości pieniężney nie iuż na 1104 Złł. 1’akeśmy ią tam podług dzisieyszego zwyczaiu rachowali, ale tylko, na 729 Złł. — a Podatek Ofiary togo Grosza, powiększyłby się za to o Złł. 38. Ponieważ’ zaś wszyscy Duchowni pobierający Dziesięcinęwytyczną, tracą oczywiście wraz z daiącemi ią w latach nieu.oilzaynych, klęskach 1grado ROZDZIAŁ V. O Czwartéy Przyczynie wewnętrzne i naybliższey nędzy Włościan to iest O Facyendowaniu Dobrami Ziemskiemi, i Dzierżawach Handel Dobrami Ziemskiemi, a mianowicie łatwość nabywania ich bez pieniędzy, za pięt przyczynę pierwszego rzędu nędzy Włościan, iako i i tym podobnych; a w innych, słuszni także losstraty daiących onę, przez Miłość Chrześciańską dżieiićby powinni: przeto wspoinniona Summa ZR. 729 nmiatkowaną by ieszcza bydź mogła tak, aby iuż raz lia zawsze niezmienjią bezwzględnie na wszelkie przypadki została. — W czém sądząc bezstronnie, zmnieyszenie iey do Złb! 550, w naszym przykładzie, nie byłoby dla ża! iney strony ani ciężkie ani krzywdzące. W tym razie podatek Ziemski powiększyłby się o 55 Złł. okładem, i przewyższyłby dziesięcin!; wprawdzie o 134 Złote; ale też Rząd winien iesfc dawać i dale ulgę; tak Właścicielom iako i i zubożenia wielu Włościcielów, poczytana bez obawy błędu bydź może. Nie rzadko zdarza się teraz widzieć, że iedne iakię Dobra, iedna iaka Wieś, ma dwóch a czasem i więcéy Właścicielów w iedn.ym rokujä do tego icsżczę i Dzierżawcę lub Zastawnika. Ta tak ustawiczna zmiana Panów, gdyby nawet skęd inędt szkodliwej Rolnictwu i Rolnikom nie byłaj dosyć iest sama przez się wyfetarczaięcą do zrobienia ich nędznemi. Światli Prawodawcy przeniknienî sę zapewne tę Prawdą, że Ziemia nie powinna bydź nigdy przedmiotem Spekulacyy handlarskich z rgk nikom, po nieszczęśliwych na kray lub poiedyńćze Dobra!przygodach: czego od pobierających dziesięcinę Osób i Zgromadzeń ani się żąda ani żądało kiedy. Słusznie więc Skarbowi przybywa- iący przez Kompozyty fundusz należeć powinien. Za Jlzarp zaś Kompozyt, połowa ś ze iuiey ceny dziesięciny wytyezney w zwyczajnym Roku wyikniętóy, z bespicczeństw®m od omyiki ptzyptłsączoną bydż by mogła; do rąk iak iaki Towar przechodzić pod karą upadku Rolnictwa, tern prędszego iem częściej dziele się takowa zamiana. — Nabywanie wprawdzie za gotową zapłatę Dóbr, zabronione bydź nie może bez nadwerężenia wolnego używania Praw Właścicielstwa; ale to, w celu korzystania z nich przez doskonalenie gospodarstwa, albo używania pożytków iuż w ydoskonalonego, nie zaś w celu zyskiwania z potrzeby lub niedołężności Przedawców, albo z nierostropności i nierozgarnienia Nabywców. —- Wolności bowiem Cywilney (mówię to zawsze) granicą bydź powinno prawdziwe dobro zobopólne i dobro publiczne Kraiu — Kupić więc za gotowiznę i przy zapasie ieszcze żarno, żnym gospodarskim Dobra, naprzykład zaniedbane, lub zamienić ie za inne, dla tego aby w nich dobre zaprowadzić Gospodarstwo, i przywieśdź ie do naylepszego stanu do iakiego doyść mogą iest to kupić ie p Obywatelsku. — Nabyć ie dla od mienienia swéy ruchomości w Ziemię, dla Używania spokoynie iéy o woców swę pracę przysposobionych, dla zostawienia iéy swemu Potomstwu, iest to ieszcze kupić ię po Obywatelsku. Spłacić rzetelnie Maiętność współ-dziedziców, albo nabyć od nich części iakiéy Dóbr za goto we pieniędze, dla ułatwienia pomiędzy niemi działu, iest to kupować i nabywać po uczciwemu, — Ale, na bywać ich czy za pieniędze cży bei pieniędzy, dla odręcznego tylko, a często ze szkodę ieszcze cudzę wyspekulowanego zarobku, dla oszukania nieostrożnych, dla zdarcia potrzebuięcego przedawcy, dla wyssania do szczętu substancyi Ziemi i Rolnika; iest to nabywać po Jacy encłarsku, po szachersku. A taki właśnie iest ten nieszczęsny Handel, któ ty wszedł w modę za Panowania ieszcze STANISŁAWA AUGUSTA, i na który Pisarz Uwag Praktycznych o Poddanych Polskich względem ich Wolności i Niewoli, w Warszawie 1790 Roku wydanych, sarkaięc iuż publicznie na kar. 151, upądek Rolnictwa i Oyczyzny razem przepowiedział. Teraz, w rzeczy samey, przędąigey Dobra bez pieniędzy albo bez zamiany za inne, zdaię się nic innego nie mieć na względzie, tylko albo oszukać w prawdziwey ich wartości nabywcęalbo pozbyć się kłopotów z długami i processami któremi ir obciążeni; albo i iedno i drugie razem. — Kupuiący także Dobra a nie maięcy nic, albo dla tego ie tylko kupuie żeby ie od ręki na upatrzoną z zyskiem odprzedał, i schowawszy zysk, Przedawcę zaspokoił; albo żeby za nie nic niedał, a tym czasem, żeby wyciągnąwszy jz nich wszystkie korzyści z czyią bądź szkodą i krzywdę, ugodnym, ale zawsze Zyskownym dla siebie sposobem (bo nie ma inney hipoteki z któreyby odpowiedział, nad sarnę wartość tego co rzekomo nabył) Właścicielowi one nazad powrócił; albo wreszcie, żeby dopadłszy gdzie Kredytu, rzeczywiście ugodzony za nie cenę w terniinach i ratach umówionych wypłacił, i w nich pozostał. — W dwóch pier wszych przypadkach iest on facyendarzem; w ostatnim, iest wprawdzie Nabywcy uczciwym z intencyi, nie mniey ,iednak szkodliwym ze skutków, chociaż różnym w celu i zamiarach od tamtego. Cóż bowiem Nabywca Dóbr chociażby nawet miał postanowienie zatrzymać ie przy sobie, i dla Rolnictwa i dla Rolników Dobra może uczynić, który sam nie wie gdzie pierwey zebrany grosz z intraty ma obrócić, czy na oddanie iey pierwszemu Właścicielowi w iakióy Części należney Summy, albo swemu Kredytorowi, czy na przeięte Kapitały i procenta od nich dla Wierzycielów, czy na Processa? — Coż znowu Nabywca Facyendarz dbać može o dobro Włościan, których ani stanu, ani potrzeb pospolicie nie zna, nie widzi, ani nawet a nich nie nryśli wcale? który czasem to tylko ma w zamiarze, aby co tchu wy cięgnł wszystkie zyski; a wypiwszy, že tak powiem, żółtek, próżny skorupę komu innemu pozbył, za lepszy ieszcze cenę niż pełne kupił iaie? agi Skutek. Nayprostszy; zaś i naypospölitszy śrzodek wypłacenia się w iakiéy części z Summy szacunkowéy, bywa puszczenie nowo nabytych Dóbr w kilkoletnię, z góry płatny Dzierżawę. A na tern iuż dosyć aby Włościanom działo się naygorzóy pod nowym Dziedzicem którego nie znaię, i przez którego na wolę i dyskrecyę naiemniczę odrazu sę spuszczeni, bez ratunku i ucieczki przed uciskami i gdzićrstwem. i Skutęk. Cóż dopiero nie dzieie się z bie dneini Włościanami, leżeli kto bierze Dobra od Facyendarza, zawsze nie-sprawiedliwego bo zawsze chciwego, z ukrytym iakim długiem, z fałszywym wykazem wartości, a zatem i wycięgiem intraty? Choćby nie zapłacił Nabywca, tylko tyle, ile ostrożnemu facyendarzowi koniecznie trzeba było zaliczyć, zrzucać się iednak z kupna nie może, bo przezorne o6zukaństwo nie doszło umyślnie do stopnia prawem przepisanego, a inriÿm piawnościom wszystkim stało się zadosyć. — Trzeba więc poyść w ugodęze stratę i uszczupleniem majętku który się miało przed kupnem Żeby się pozbyć złego nabytku; albo dać się wprowadzić w proces na zabóy, tem kosztownieyszy, iém mniéy podobny do wygrania; tein niebespiecznivyszy, gdy Przedawca Facyendarz nie miał na czém dać Kwikcyi; tém bardziey ubożęcy Nabywcę, a z nim razem nabytę maiętność, iem dłuższy z natury interessu, i nieoddzielnego od ziéy Sprawy matactwa. — Tym czasem nie łoży, się nic w gospodarstwo Ziemi, którey się posiadać, nie ma. Niełożyłoby się było w przeciwnym nawet razie, bo się iest gołym. Obdziera się owszem Włościan na wszystkie sposoby, i niszczy się wszystko podług możności, dla nadgrodzenia sobie cokolwiek poniesioney straty; przemyślaięc iedynie, iakby się nayprędzey pozbyć przepłąconey Ziemi i zarazić kogo drugiego podobnym kłopotem. Tak tedy, to krężenie Dóbr Ziemskich z Ręk do ręk, ta idęcą niéni ustónuczna zmiana Panów, sprowadza za sobę widocznie nayokropnieysze skutki. — Oprócz tego, że się szerzy nierzetelność, niemoralność zgoła i pieniactwo między Obywatelami, upadaię nad to dostatki kraiowe, kąpieię Ziemianie, w ostatnię nędzę wpadaia Rolnicy. — Jak, że nie maię w nię wpadać, zosta. wieni będęc na samowładnę wolę Ekonomów? Podstarościch, Dzierżawców swoie tylko doczesne zyski łowiących? Jak nie maią w nię wpadać inaiąc nieznanych sobie Panów i tych momentalnych, nie myślących bynaymniéy o ich uciążliwościach, o ich krzywdach, o ich niedostatkach, o nie maiących zamiaru długo posiadać tey ziemi, którą oni ostatkiem sił, dla nasycenia .ich chciwości albo ich naiemników i zastępców, uprąwiaią? Zapobiegłoby się może skutecznie temu facyendarskiemu duchowi, szeroko iuź na naszey Ziemi panuiącemu, i wszystkim szkodliwościom, z niego i z idącey za niem ustawiczney zmiany Panów, na Włościan i na źrzódło iedyne dobrego mienia Narodowego, niewątpliwie spływaiącym lód Ustawą ograniczającą wolność przedarzy Dóbr, a) do samych nie dzielnych Sukcessorów.a to na przeciąg lat taki, w iakim spodziewane bydź może uskutecznienie ostątącznego uregulowania Dóbr, co do stanu stanu Włościan i ich Powinności, i do ostatecznego onych Pomiaru. Tudzież Ustawą ograniczającą wolność teyźe przedarzy b) do tych, którzy bez uprzedania iakiey częśii Dóbr z Długów wyyśćby nie mogli, nit taiąc prawa do pomocy zc Skarbu Publicznego i do tych tylko przypadków prawnych, o których w Rozdziała poprzedzaigcym §. IV. Art. litym mówiliśmy. 2re Ustawą nakazuiącą ukończę nie niezwłoczne Processów z Nabywcami Dóbr, o nieuiśczenie się w wypłacie Summ ugodzonych, lub innych iakichkolwiek warunków w Tranzakcyi zawartych niedopełnienie; a na ten koniec,, wyznaczaiącą osobny Sąd Kommissarski do tych iedynie 48) Tatowe ograniczenie w ten czas oczywiście tył— ko micysce by mieć mogło, storoby Rząd na wyyścic z długów pomocy zadłużonym Własciciełom udzielić raczył, podług prawideł wyiiy wskalanych, lub innych w swey mądrości znalezionych. Spraw, bgdż zaczętych, będi niezaczętych w Trybunałach pierwszey instancyi, maigcy się składać z iednego Sędziego Pokoiu, z iednego Sędziego Trybunału, z iednego Członka Rady Departamentowej losem wybranych, i z Pisarza przez nich z pomiędzy Sekretarzów Trybunalskich wezwanego; — i maięcy sgdzić pomienione Sprawy bez Apellacyi, stosownie do osobné. procedury mu przepisanej, z prekluzyg dla Nabywcy wszelkich akcyy incydentalnych wszelkich dylacyy i wniosków ną zwłokę dążących, w ordynarynym processie mieysce maiących, tudzież wszelkich Oppozycyy w drodze Exekucyi; z odesłaniem o jakiekolwiek pretensye, do Przedawcy z tego interessu wynikaigce, do drogi Ordynarynego Sądu nie pierwey jednak, jak po zupełnein zadosyć uczynieniu Dekretowi Sądu Kommissarskiego, i otrzymanem zakwitowaniu od strony, ř takowego zadosyć uczynienia. — Waruiąc oraz, pod surowy odpaÎ wie działa ością Sędziów z osób i maiątków, ukończenie w każdym Departamencie Spraw takowych wszystJuch w przeciggu iednego Roku, i umarzaigcg na wieczne czasy po dobnego rodzaiu Processa dla tych, którzyby w wyznaczonym na to peremptorie czasie i terminie, w pomienionym Kommissarskim Sgdzie praw i należytości swoich dochodzić zaniedbali. Ustawg, niedozwalaigcg na potem przedawać ani nabywać Dóbr Ziemskich nikomu, ktoby dostate cznéy Ewikcyi lub Kaucyi, od tych ie Dóbr koniecznie i zupełnie od-, dzielney, do pewnego przeciggu cza su, za sobg nie miał; tak, aby kupuiący miał bespieczeństwo w przypadku bycia, bgdź w wartości, bgdź z. przyczyny iakowego ukrytego ciężaru na Dobrach będgcego, bgdż z względów prawnych oszukanym; i sprzedawca, mogący bydź zniewolonym nieraz wszelką prawny urzędowno tegoż Nabywcy z wypłaconey zupełnie Summy szagunkowéy i dopełnionych wszelkich warunków Tranzakcyą obiętych, iako też Kawenta z Kaucyi, czyli nim sam Nabywca, czyli kto inny będzie. Nakoniec Ustaw, na zawsze zabraniaigcg pod znaczny karę pieniężną, tak na Przedawcę iako i Nabywcę równie maigcę się rozciągać, odprzedawania Dóbr Ziemskich nabytych, przed upłynionym Terminem lat 20stu zupełnych od czasu kupie nia onych. Wyigwszy przypadki takowego przez woynę, ogień lub wo dę zniszczenia, iż Właściciel nie byłby w stanie podnieść ich nazad do przyzwoitego stanu swę mocę. — Co przed przedarzę od oznaczonego prawem Urzędu, sprawdzone i uznane bydź powinno. 49) Nie 49) Zapobiegłoby się i tym nawet przyczynom pozbywania Dóbr, gdyby kiedy Banki ratunkowe W Kraiu naszym przyyse mogły do skutku. Nie mniéy uwagę Prawodawczą ściygnyć na siebie sę warte rozpowszechnione nadto Dzierżawy, tyle pospolicie samymze Właścicielom ile Rolnictwu i Rolnikom szkodliwe. Naypożydańszy. byłoby rzeczy, ażeby, ieżeli nie mogę bydź ze wszystkiem i na zawsze zabronione tedy w szczególnych tylko okolicznościach, ustawami przepisanych, dozwolone zostały. — To bowiem przyniewoliłoby małych albo miernych Kapitalistów, do łożenia swych zbiorów w inny pożyteczny Przemysł handlowy lub rękodzielny, dla samego wzrostu Rolnictwa wielce zbawienny ,a który tak mało iest znany Ziomkom naszym, nie bez słusznego zarzutu od Obcych, i nie bez widoczne aż nadto szkody Kraiu. Widziemy prócz tego, iak nayrozlegleysze nawet Maiętności niektórych Wielkich Właścicielów w naszym kraiu, w dobrym znayduię się stanie i co do Rolnictwa, i co do Budowli, i to do mienia Włościan , któe hid żnaię Dzierżawców, a przez dobrze ułożonę tylko Administracyę sę rządzone takierni naprzykład są Dobra Xiężny Marszałkowey Lubomirskiey po różnych Departamentach, owszem pod różnemi Rządami położone. — Administratorów bowiem dobrze dobranych (chociażby nawet ich podrzędni nieprawe iakie zyski sobie robili) interesem iest w głównych przedmiotach Gospodarstw a tak rzędzie i tak się sprawować, aby na skargi Włościan przeciwko sobie i na stratę ufności pańskiey i dobrego mieyscd nie zarobili. — Kiedy przeciwnie Dzierżawca , iakich teraz naywięcey, nayrnniey dba o to gotów żawsze iak Szarańcza, przenieść się na inne Niwy po zniszczeniu i wytrawieniu Jednych. Lada gołota częstokroć ciśnie si do Dzierżawy Dóbr, który mało albo nic nie maięc w kieszeni, przychodzi do niey z pożyczanym groszem i iedyną întencyg zhipienîa Dóbr i Wlościan, a potém, płacić nie chce, ustopić z Ziemi zadzieržawionéy nie chce, Właściciela pretensyami kwitować nsiłuie a po wszystkiém, nie masz go na czem poszukiwać za krzywdy Dobrom poczynione. Bywa często i to, że mali iakowi Właściciele, maigc iakg Wioskę, albo iaką parę Folwarków, nie chcg pilnować gospodarstwa, ale po Miastach pankuig, maigtek trwonię, całkowitg intratę wraz z odkładami corocznemi i cokilkoletniemi Rolniczemi pożeraig; i byle mogli pieniędzy dostać na zapłacenie długów 1 na zbytki, pierwszemu facyendarzowi (iakich mnostwo, w naszych czasach osobliwie, na tak g zdobycz czatuie) ofiaruigcemu potrzebng sumkę Maiętności swoie hartuig, wystawiaige na zniszczenie do reszty siebie i pod; danych swoich. — Zawsze w potrze bie będący, zawsze antycypacjami związani, nie śmig ze Wsi ruszyć chociaż nhydraplerżnieyszego , alb wygodnego im na każde zawołanie dostarczyciela pieniędzy, ani się dlii tego samego upomnieć o krzywdy i uciemiężenie oczywiste swych Włościan albo, ruszaiąc iednego, przymuszeni sę zaraz ńa zaspokoienie ońego, oddać takiemu drugiemu ieźeli nie gorszemu ieSzcże łupieżcy, swo Folwarki. Bywa ieszcze i to , że Dzierżawca wyzbyty z iedney Dzierżawy , nic friaięc się gdzie podzieć z inwentarzem i famikę, bierze W nowe dzierżenie D obra, których nie widziały których nie zna tylko z powieści? dale z nich ćo chce Właściciel, z śżćźerem postanowieniem robienia preteńsyy, kłócenia się o niedobór, i niszczenia grnritów i Chłopów dla wyyścia ńa swoie , byle s ię , tym czaj serii tylko , miał gdzie pomieścić. Każdy zaś prawie Dzierżawca ińst sobie za powszechne prawidło, zestawić Właścicielowi w ostatnim roku Dzierżawy grunta wyjałowione, lada iako uprawione i źle obsiane. Z czégó wszystkiego, iako i z innych podobnych przywiązanych do Dzierżaw nieprzyzwoitości, wynika jgeemu rzetelnemu złemu, spadaiącemu na Rolnictwo, na Dziedziców . i ná Włościan, niżeli gó samo od Właścicielów inienióné Systema Gospodarstwa Rolniczego śrzodki do tego zmierzaigee, o których w R. II, mówiłem, na zawsze oddalą ód Przez rozdanie na Czynsze Włościanom Gruntów w Dobrach Narodowych i Duchownych a przyriayiniiiéy w tych ostatnich. Bo ieżeli w pierwszych zasłania iakdkolwiek, i ió słabo, bliska Opieka Rządowa od ucisku, Włościan przeciw Dzierżaw toni; w Duchownych iednak nie maig żadney, i dawny dobry ich byt zniknął ze wszystkićai. Przez ograniczenie Dzierżaw do tych tylko Dóbr Ziemiańskich, które płacg. Skarbowi od 1500 do 2000 Złł. Podatku dziesiątego grosza, które nie odległe i rosproszone, ale w iednych granicach zamknięte sg i iedno Dominium składaię. 50) Zcie 50) Prócz że, przez takową Ustawę, Właściciele mniejsi, 03 życia próżniackiego odwróceni Ji od trwo— nicnia szczupłych niaiątków przez palikowanie po Miastach powściąguieni, a do prowadzenia gospodarstwa i przemyślania nad udoskonaleniem Roinictwa sami przez s zniewolenihy zostali; al nadto ludziońi poświęcśiący!1 się czy z potrzeby, ezy z nałogu, czy z upodobania rolniczemu życiu, zapewniłby się sposób przysfoynego zarobku, bez potrzeby szukania go w nieprawem obchodzeniu się z dzierżawioną Ziemią i icy Włościąnami, — Dzierżawca albowiem nie może i nie powinien na nic. więcóy w Dzierżawie oglądać się, iak na procent godziwy od włożonego w Dzieriawe Kapitału, i tego w ulepszeniu Rolnictwa i przemyśle gospodarskim, jakiego natura Dóbr i słuszność dozwala, szukać iedynie ma. Żeby więc za temi granicami szukać nie potrzebował zysków w Dzierżawie, trzeba żeby iego Kapitał był tak znaczny, aby z wspomnioilègo procenta pocho-dzącego z niego, i z uczciwego tylko zarobku ulrzy-! Stać się byl w stania z swoią Familią Przez wyięcie nazawsze, gdyby nawet i taki Podatek opłacaiących, Dóbr do Małoletnich należących. 4ie Przez zastrzeżenie, aby nikt bez dostateczney Kaucyi (tak iak się dzieie w dzierżawieniu Dóbr Narodowych) dla bespieczeństwa Dziedzica i Włościan, Dóbr Ziemiańskich prywatnych dzierżawić nie mógł, pod nieważnością Kontraktu i skutkami dla obydwóch stron za takową nieważnością idącemi. Zubacz wyzey §. 3 Nro. 3. gřc Przez podobnei zastrzeżenie, aby takowe Kontrakty koniecznie przed Urzędem do Tranzakcyy Cywilych upoważnionym czynione były, pod zupełną nieważnością czynionych prywatnie, i rygorem kary na przestępców oszukuiących takową Ustawę. — Tudzież áby Forma Kontraktów Dzierżawnych, maiąca bydź Ustawą także przepisana, w któreyby wyraźnie wszystko to znaydowało się wyszczególnione, zą co Dzierżawcą odpowiedzialnym bydź powinien Właścicielowi, mianowicie có się tyczy ząbespieczenia od ucisku Poddanych aby, mówię, takową Formą Kontraktu, przy wpuszczeniu czyli intrornissyi Dzierżawcy przed całą Gromady wyraźnie, iasno i zrozumiale, przez Plebana lub iego Wikaryusza czytana była. (5te Przez mocne obwarowanie aby Dzierżawcom nie było wolno bez zezwolenia Właściciela, odmieniać żadnego Officyalisty przy rządzie Dóbr i Dochodów będącego i na mieysce tych wprowadzać lub wyznaczać swoich. yme Aby Dzierżawca wychodzący na Terminie Kontraktowym z Dzierżawy, dotąd Kaucyi cofnąć nie mógł, dopókiby od Gromady zakwitowanym nie Został, iako Włościanie ani w powszechności wszyscy, ani w szczegó.lności żaden, żadney do niego nie ęiąią pretensyi o szkody, krzywdy Prawa swoie Kontraktem zawarowane. Za które to szkody i krzywdy gdyby się iakie okazały przed Sądem Rolniczym udowodnione, Włościanie, Z Summy zakaucyono waney, nieodwłócznie nadgrodzonęmi bydź powinni, Aby Dzierżawca, ani inndy Dzierżawy obigć gdziekolwiek, ani prolongacyi pa dalszę tychże samych Dóbr Dzierżawę pozyskać nie mógł, (która to Prolongacya, tak iako i pi ervszy Kontrakt, urzędownie czyniona bydź powinna), dopókiby nie okazał Virzçdownego zakwitowania od Gromady Dóbr, przęz siebie dotęd dzierżawionych, — Które to zakwitowanie, wchodzący w nowę Dzierżawcę, przy intromissyi Gromadzie okazać powinien, pod utratg Prawą do posłuszeństwa oueyże. któreby podobnież tracił i w tym razie, gdyby wohodził w dalszy tychże samych Dóbr Dzierżawę, bez takowego poprzednia otrzymanego zakwitowania. Przez obostrzenie, ażeby Dzierzawca zatrzymujący Ratę dłużey nad sześć Tygodni, mógł bydź exmittowany bez żadnego innego Processu, prócz użycia Powagi Urzędu exekwuiącego, i zawiadomienia poprzedzaięcego o tern Sędu swoiego; któryby wstrzymywać żędaney Exekucyi, ani provisorium wydawać, a Urząd exekwrzięcy żadnóy Oppozycyi ze strony Dzierżawcy przyymować nie był mocen, oprócz okazania przez wspomnionego Dzierżawcę, urzędownego Kwitu Właściciela z zapłaconey podług Kontraktu Raty. — Pretensye zaś Dzierżawcy, jeżeliby miał iak;e, aby nie inaczey iak po ustąpieniu z Possessyi, u przyzwoitego Sądu słucbane bydź mogły. rois Przez wyłączenie na zawsze z Kontraktów Ziemskich Dzierżąwnych, Propinacyi Gorzałczaney, która, wyłączny zupełnie samego Dziedzica Dochód stanowić powinna, i Aftninislrowaną bydź tak, iak się powiedziało — Z zachowaniem iednak Dzierżawcom możności Arędowania, gdzie są, Browarów Piwnych, szynkowania przez swoich Szynkarzów Piwa w Dzierżawionych Dobrach,tudzież, z zachowaniem dla nich pożytkowania z wywarów Gorzelnianych Dziedzica, bez żadney opłaty. i lic Przez ograniczenie do przeciągu trzechletniego tylko Roriti aktów Dzierżawnych, z zostawieniem Dziedzicowi władzy prolongowania onych lia dalsze ü zemzmn, podług Prawideł wyżcy położonych. 51) נס ) Widoczną rzeczą iest ii oznaczony bydźby musinł Kok i termin od którego cala Ustawa o Dzierżąwach w moc i wykonanie wniystby miała, przez wzgląd na teraźnieyszych Passesorów będących w kontynnacyi Prawa z Kontraktów ich wyplywaiącego. Ale przezorni Prawodawcy nie zapomnieliby zapewne zapobiedz razem oszukanip tey powszecbney Ustawy, i przeszkadzaniu do prędkiego iey uskutecznienia, przez podrabianie i przerabiajwe dawniëyszych Kontraktów Dzierżawnych. liře Nakonícc, przez zakazanie wíecznemi czasy Kontraktów Zastawnych na Dobra Ziemskie, na wzór Ustaw Austryąckich na Gallicy prze pisanych. 52) DOKOŃCZENIE. Takowemi przeto Ustawami, w Modrości Prawodąwczey wydoskonaioneini, naprawienie złych skutków z ile zrozumianego interessu Właśęiciełów Ziemi, na nich samych i na Włościan naszych spadaigcych; — S2) Ustawa Austryacka o Zastawach, została Bez skutku dla tego, ze Ziemianie dla wykręcenia się od nióy, daią Zastawnikom Kontrakty Dzierżawne, Tym sposobem mniemany Dzierżawca, a w rzeczy samey prawdziwy Zastawnik., siedzi w Dobrach dopóki ran się prawie podoba. A Właściciele i Włościanie kapieią. Dla tego termin ordynaryny Kontraktów Dzierżawnych do lat trzech tylko oznaczyłem. — Wolność Prolongowania Kontraktów takowych, czyni Dzierżawcę dobrego i rzetelnego pewnieyszym swych zysków, i wynadgrodzenia so-, bie strat lekkich, mogących na niego spaśdż W juerwszćia Triaiinuun, uwolnienie tęyże Klassy pracowitej, od przeciążaiącego ią iarzma Powinności i Żydowskiegołakomstwa — wyprowadzenie z Ubóstwa, obalaigce go, się na nię, Klassy Właścicielów; — zatamowanie zbytecztiey wolności facyendowania Dobrami Ziemskiemi., i szkodliwej Rolnictwu i Rolnikom ustdwicgiéy zmiany Panów i Dzierżawców; zgoła, wyswobodzenie z nędzy obecney Włościan, przez zniszęzenie przyczyn ią utrzymuiących, ą ulepszenie ich doli na przyszłe czasy, doprowadzone do pożądanego kresu bydźby na koniec mogły. Ale, każdy Pismo to czytaiący poznaie łatwo, iak się bardzo mylą ęi, którzy rozumieią że iednym poęiągiem pióra zniszczyć można Nędzę i niewolą naszych Włościan i zbudować razem szczęście Właściciełów naszey Ziemi. — Dłuższego czasu potrzeba na wykorzenienie złego, wzrosłego i doyźrzałego wiekami w Kraiu naszym. A w stateczności tylko nigdy nie zachwianey, w Gorliwości nigdy nie stygnęcey Rządu Opiekuńczego i P rawodawców , skład iest cały tey Nadziei dobrze myślących i dobrze Współ - Ziomkom swoim życzących, że przed upłynieniem iednego Pokolenia , i Rolnik, i Właściciel i każdy Mieszkaniec tey Ziemi dni szczęśliwsze rachować zacznie. CZĘŚĆ II O Przyczynach Zewnętrznych i dalszych, nędzy Włościan naszych. ROZDZIAŁ I. O pierwszéy zewnętrzney i dalszej Przyczynie nędzy Włościan to iest Uciążliwościach Woyskowych o wyłuszczonych nayhližszych, i ieźli tak powiedzieć się godzi, radykalných Przyczynach nędzy Włościan, przechodzę iuź do Przyczyn teyże zewnętrznych, dalszych i przypadkowych to iest takich, z których samych nie pochodzi wprost ta nędza, ale do którey powiększenia, à nawêf nagłego acz doczesnego tylkö iéy sprawienia, przyłożyć się bardzo mogę, i przyłożyły się niewątpliwie. Poydźmy do pierwszeyj to iestj do Uciężliwości pochodzących od Woyśką. Nie iest bynaymniey celem tegö PÍSma głębszy polityczny Wywód o Sile obrońney Kraiu czynićbo nie nauki piszę, ale wypadki tylko prąejwiadoniemi Nauki pod ieden widok ,zt)ićrąjn. To tylko na mienię, że wszelkie złe, które poWłosci jaki kray ód iegó własnego Woyska, skutkiem bydź może iego wyrodzenia Się nieiako z Obywatelstwa, przez wyosobnianie iego interessu z interessu powszechnego Obywatelów. — Stan woienny Narodów długo trwaięcy iest tego przyczynę.— Zapominaię przezeń Żołnierze istotnego celu powołania swoiego י bo nadgradzaięc ,sobie ponoszonę biedę niedostatki, cierpienia rozliczne, niebezpieczeństwa i rany, fco wszystko ustawicznie sg narażeni inaig się sami iedni za nayzasłużeń śżych, gardzą spokoynym Obywatelem którego zasług nie rozumieig i nie widzg; i tétn zuchwalcy względetti niego, a tem niesprawiedliwiey i ućigżliwiey względem iego Własności postçpuig, ietrt dłużey i częściey izeniiosło woiennê wiodgc, więcey liaętu nieczułości, dumy i niesumienhości, przy coraz większem zapoinnieniu, albo zupełney wprzód ieszcze niewiadomości zasad moralriych i Cywilnego Porządku, nabywaig. — Przykładuig się wiele do złego ich obchodzenia się z Obywatelstwem i mięszkańcami Kraiu, niesprawiedliwość i chciwość ich Starszych, którey Lud woyskówy ofiarą bywa, krzywdzony od nich przez, zatrzymywanie tego, có na iego poirżeby cały Naród składa. Téy zaś niesprawiedliwości, przez nieskońfczung wikłaninę pasma wspóhiictwa do udowodnienia niepodobne, a tem samem bezkarnej, zła administracja potrzeb wojskowych; tak, iak niemożności ochronienia powszechności Obywatełskiey od nieszczęsnych iey skutków, niezawisłość zupełna Osób wojskowych od Władz Cywilnych, przyczyną iest. — Cóż, kiedy ieszcze pomyślemy, że sam zwierzchny Rząd woyskowy, z politycznych swoich względów, na wszystko, co się Służby nie tyczy, przez szpary patrzeć ma za potrzebę? — Stąd iuź nieporozumienie, stąd nawet głośna niechęć i walka nader nierówna, między Cywilnemi i Woyskowemi Władzami Tym czasem, cóż iest Żołnierz? i na co przeznaczony? — Mieni się bydź Obrońcą Ojczyzny; a nie pomyśli, że tą Ojczyzną nie iest sama goła Ziemia, ale tylko Oyciec iego, Matka, Bracia, Krewni iego, Współ Obywatele i Współ-Ziomkowie iego, przez których i dla których on iest tein, czem iest, i czemsię bydź chlubi. — Wyniesiony do pierwszeństwa przed inneini Klassami Ludu dla za lifty do niebespiecznego Powołania swego, albo dla wynadgrodzenia mu przymusu z którym iest do niego wcięgniony, rozumie że przez to na t był prawa gardzenia resztę pracuię cych dla niego współ-ziomków! ma się za Coś lepszego od swych Rodziców i Braci rozlicznie Narodowi słdżęcych! od Urzędników około powszechnego dobra Czuwaiących! Starsi też sami, w prostym gminie woyskowym tak lekkotnyślny i szkö dliwy sposób myślenia i słowy i własnym przykładem karmię i utrzymuig. Żołnierz, mówię, nie ma nad sobg i nie zna, tylko swego Monarchę i swego Wodza — a niebaczni sę na to, że Panuiący, ich i ich Wodzów trzyma w imieniu Narodu którym włada, dla iego iedynie obrony i bespieczeństwa, nie zaś dla niszczenia i ubożenia iego mięszkańców — ubożenie swego Kraiu, osusza Skarb Monarchy, Skarb Publiczny, z którego sę płatni, żywieni, okrywani i zbroieni; i że za iego niedostatkiem, albo ich utrzymanie i płaca staig się zawodnemi, niepewnemi, a stęd zwknienie i rospuszczenie niewątpliwe, kończęce się na nędzy nie iednego prawdziwie zasłużonego Żołnierza I albo w walczeniu przeciw nieprzyiacielowi, przez brak wętku woiennego i tego wszystkiego czém siła woyskowa staie się potężnę i niezwyciężonę, pobicie, rozprószenie, niewola i chańba czeka ich niezawodnie. — len tedy taki sposób myślenia Żołnierza, nie może pochodzić tylko z grubego iego nieoświecenia יprzyymuięcego łatwo wszelkie namiętnościom podchlebiaiące przesędy, i z iego moralnego zepsucia. Z tego to więc troistego źrzódła, to iest, z zey administracji Potrzeb: Woyskowych, — z bezkarności Żołnierza za bezprawia cywilne, iako zawisiego odrębnie od swoich tylko Zwierzchności tudzież z iego nieoświecenia i moralnego iego zepsucia, wypłynęły u nas i utrzymuią się wszystkie uciążliwości woyskowe, przyciskaiace cały Kray w powszechności, mianowicie zaś i w szczególności Wsie i Włościan naszych. — Próżnąby było rzeczą przywodzić tu poiedynczo te wszystkie uciski bo nie masz nikogo w Kraiu ktoby ich nie znał i nie doznawał, i zewsząd o nich nie słyszał. Ogólnie mówiąc, lada iaki szafunek i trwonienie Magazynów —- Kwaterunki, i żywienie na nich Woyska, przy wszystkich wygodach darmo Podwody gwałtem i bezwzględnie wymuszane Rekwizycje i Liwerunki nadzwyczajne; są to skutki tamtych trzech przyczyn które zniszczyły, i do ostatniego upadku Włościan, a do wyludnienia z nich Dobra Ziemskie przywiodły. A przeto , od dobrego i prostego urządzeń a Zawiadowstwa Potrzeb Woyskowych; od większey zawisłości Woyska od Władz Cywilnych; a nakoniec od starannéy pieczy około Oświecenia Żołnierza, i utrzymania ludu zbroynego w uszanowaniu dla Praw Religijnych i Zasad moralnych; oddalenie tych wszystkich nieprzyzwoitości o których wyżey wspomnieliśmy, a razem naprowadzenie woyskowego Stanu na drogę wiodęcę do prawdziwego celu iego Powołania, okrom wszelkiey wątpliwości zawisło. Co się tyczy Administracyi Magazynów Żywności i Potrzeb Woyskowych, powiedział o tein dosyć Czcigodny Poseł Maryampolski Godlewski. Głosy w tey materyi na Seyrnie R. 1811 miane, wraz z Uwagami i Tablicami do nich przyłęczonemi, godne sę nader, bycia wziętemi przed oczy Prawodawczey Władzy. — Od owego atoli czasu postać rzeczy naszych znacznie się dotęd odmieniła; i kiedy teraz zaczęła wzmagać się rjadzieia trwałego w Kraiu naszym Pokoiu, a Prawodawca ma otwarte przed sobę pole do odmienienia wszystkiego na lepsze, nie opuści zapewne, tego tak ważnego i nader blisko losu Włościan i Właścicielów dotykaigcego Przedmiotu. Ja iednak abym nie pomingł nic co do moiego zamiaru należy, składam i to pod Wysokie Jego zdanie i uwa gę, czyli dla iaknaydokładnieyszego urządzenia Administracyi potrzeb żywności woyskowey nie wypadałoby? Nayprzód: Rosporządzić i ustanowić stateczne Garnizony woyskowe. 2re Oddać fiak bywało za Rządu Pruskiego, w trzymanych przez niego Prowincyach naszych Magazyny Żywności pod zawiadywanie Rad Gospodarczych złożonych z Właścicielów zaufania godnych, któreby żywnością takowe Garnizony opatrywały podług przyiętego dawniey porządku. Âdminist racy a Żywności Woyska. cic Uprzedzając przypadek Woyny, postanowić raz na zawsze i wyznaczyć od Granic ościennych, ialo też w głębi Kraiu, Miasta na Magazyny żywności; a Zawiadowanie temiż w czasie potrzeby, dozór, szafunek onych, pod odpowiedziałnością samym Burmistrzom, z wyznaczoną im dodatkową do zwyczayney płacy Urzędowey gratyfikacyą Sta Złotych ha miesigc, i 50 Złł. na roboty około zachowania żywności od zepsucia, oddać. Ąte Do odbierania dostarczanych Prowiantów, za Kwitami wygotowajiemi przez Bioro Ministra Interessów Wewnętrznych na liczbę Kontrybuentów każdego Okręgu magazynowego; do wy dawania zaś onych, podług Kontroli przez Posła Maryampolskiego na Seymie R. 1811 proponowanéy, wsporanionych Burmistrzów upoważnić. 53) §3) Zobaczyć w Glosach Godlewskiego P. M. Projekt Na tenże przypadek Woyny, potrzebne dla przechodzących Woysk Magazyny Zapaśne czyli Rezerwowe, pod odpowiedzialność, dozór i szafunek Władz Administracyynych De partamentowych poruczyć, i do ich wyboru, Magazyniera inaigcego bydź przez czas potrzeby ze Skarbu przyzwoicie płatnego, zostawić. 6te Rewizyg Magazynów Woiennych pod dozorem Burmistrzów zostaigcych, Władzom Powiatowym, w każdym upodobanym czasie, poruczyć. 7me W pobieraniu zwyczaynych w czasie pokoiu Liwerunków, maigc wszystkie Dobra w Okręgu magazynowym leżący, podług ich bliskości i odległości od Magazynów, osobnym Kadastrem oznaczone; Właścicielu w ich, raz na zawsze, o dniu dostawie nia Prowiantu, w Miesigcu na takowe dostawki, co do drogi i sposobności gospodarskiej do odwozu naydogodniej obranym i wyznaczonym, uwiadomić i zapewnić. §me W przypadkach nadzwyczajnéy potrzeby, któraby do skupowania na Magazyny Zboża Rządowi powód dać mogła, uchylić na zawsze od takowéy usługi wszelkich Liwerantów, mianowicie zaś Żydów. A na to mieysce, w naybliższym takowéy potrzeby Departamencie albo Departamentach, nakapać Liwerunek do Ordynarynego poiedyńczego z nich zwykle pobieranego ogólnie zastosowany, a przez Rady Departamentowe inaigcy bydź, w teyźe samey proporcji, ną każde Dobra w szczególności rozłożony, i przez Skarb zapłacony ostatnią ceną targową, iaka była w tygodniu rozesłanego do Władz Departąmentowych nakazu, lub też ceną ostatnich pięciu targów przez równe przecięcie deternąinowang; coby się tego dwojga bespiecžnieyszém bydź zdawała, dla unikńięnia wszelkiego podeyścia na uciążenie Skarbu dążyć mogącego. — Na dostawiaiących go włożyć obowiązek odwozu do Miastu swego Departamentu; a na każdy Urząd Departamentowy, obowiązek mienia w gotowości Furmanów naytaniey podeymuiącycli się przewozu do mieyęa przez wyższą Władzę wskazanego: Zostawiaiąc iednak samym że dostarczającym (pod obowiązkiem wczesnego deklarowania się w Prefekturach) wolność odstawienia do takowego mieysca Liwerowanych Produktów, za cenę dzienną dna ciąglego przez Rząd ustanowioną, po pięć mil drogi na dzień rachuiqc osobno tam, osobno nazad; albo teź, (coby było bespiecznieý), po groszy 9 od korca Ziarna ciężkiego i od Cetnara Siana, a groszy 7 i od korca Owsa, w takąż iak wyżey proporcyg drogi dzienney, licząc, 54) — i strawiony 4) Każdy Katem sam prasa îç odwożący Prowiant czas, 03 chwili przybycia až do złożenia Prowiantu, stósownie nadgradzaiąc. Na niedostawiaiącyclr zaś, rozciągnąć exekucyą i karę oddania bezpłatnie nakazanego Liwerunku. Na Zawiadowców Magazynów za zwłoki w odbieraniu dostarczanych Produktów czynione, a oraz przetrzymywanie fur i ludzi, surowe kary przepisać. Przy odbieraniu Liwerunku, wszelkiego potrząsania Miary, tłoczęnia Ziarna i Mąki zakazać, i strychowania oddaiącemu dozwolić; a w przypadku szczególnie nie wymierzęnia się tym sposobem z ilości naleznéy, aż do oddania brakuiącey części produktu, zatrzymania Kwitu moc do Magazynu, powinien od Powiatowego Urzędu, mieć Świadectwo względem odległości. Dóbr swoich od mieysca Składu, nim się na Mappy dokladné Kray nasz zdobędzie; Płacę zaś za odwóz w Biorze Departamentowym obbkwidowaną, tamże, odbierać.) . moc odbićraiącemu zostawić. Na ubespieczenie od straty Zawiadowców Składowych, iaka z przesypywania, wyschnięcia i innych przygód podo dnych zdarzyć się może, nie więcey iak pół garca od korca, naduiiarku onymźe naznaczyć. Nakoniec, oddaiacym, miarę urzędówną gruntową, z miarą odbierającego, przed mierzei niem, lub wagę przed ważeniem oddawanych Produktów porównać dozwolić, i wszelkiego w tey jnierze I czynienia oporu, odbieraigcym surowo zakazać. nić Ażeby Rząd mógł się zapewnic, czyli nze wkradam się latue nierzetelności w dystrybucyą Żywności i Racyy dla Woyska ,lub czyli w szalunku, z Magazynów nie wypliodzi co nad potrzebę ze szkodą Skarbu; albo nakoniec, ieżeli Włości, z przyczyny niedostatku i nieprawych domagań się żywności przez Osoby woyskowe dla siebie samych i dla koni swoich, nie doznaią ucisku rozumiałbym iżby nie było bez pożytku, postanowić osobnego Urzędnika Cywilno Woyskowego w każdym Powiecie, pod imieniem Trybuna Obywatelskiego lub Woyskiego, przez Rady Departamentowe z Osób powszechnego zaufania godnych mogącego bydź obieranym, a przez Króla Jmci patentowanego i Władzą przyzwoitą upoważnionego: 55) — Którego obowiązki, co do toczącego się tu przedmiotu, te by bydź mogły. 56) Widziemy jak mało, albo, (co rzetelniey powiej fi zięć można) nic nie skutkują dobroczynne rospoi rządzenia i nakazy, tak względem uwolnieniaWła! sciciclów i Włościan od żywienia Woyska na Kwaterach, iako i względem Podwód.-------------Przyczyna tego iest ta, że nie same Przepisy i Ustawy skutek czynią, ale tylko e.veiacj0, i naylepszy wzię1 cia się w nióy sposób. ----------Jeżli się kto przeciw nieprawemu postępowaniu Żołnierza zastawi liezkazem, Przepisem, okaże on wszystek pozor po-; słuszeństwa z tey strony, a ż inney we dwoynasob dokuczy. Aby to złe umorzyć, potrzeba koniecznie czuwającego i protegującego nieustannie Urzędu: a takim zdałby mi się bydź proponowany tu Urząd Trybuna Obywatelskiego. a) Każdego czasu, koniecznie zaś raz przynaymniéy w Miesiąc, konsystuiące w Powiecie Oddziały i Garnizony Woyskowe odwiedzać; starać się przekonać o Komplecie Pułków, i Wydatki Magazynowe z będącą liczbą ludzi pilnie porównywać; Żołnierzy ileby mu się podobało, naymniéy iednak pięciu z każdey Kompanii, poiedyńczo i protokolarnie wybadywać; Czyli ich dochodzi wszystko co ich dochodzić powinno w płacy i żywności? — A oraz każdego iakieykolwiek bądź Rangi woyskowégo, bez wezwania nawet przychodzącego zażalenie z tego względu do siebie wniesione; do Protokołu przyiąć. b) Staynie Woyskowe, iako też prywatne Officerskie lustrować, dla przekonania się, czyli trzymaią te konie na które Prowiant z Magazynów i z dystrybucyi biorą; albo, czyli nie utrzymuią ich więcey nad przepis Etatowy z iakową szkodą i ucigżliwościg dla Dworów i Włościan lub czyli dla tego, albo z przyczyny przydawanych i trwonionycli racyy, nte pozwalaią sobie łąk wypasać? 56) c) Siedzenie ścisłe czynić w mieyscowych Gromadach, ieźeiiby lakowycli ucisków od konsystuijcego Żołnierza nie ponosili, lub do żywienia go przymuszani nie byli. d) A przekonawszy się niepłonnie o nieregułamościach i bezprawiach lakowych, tak co do wypłat iak co do szafunku żywności, iako nareszcie S6) Niewymowną iest szkodą dla Rolnictwa naszego, spasanie Łąk przez Konie Żołnierskie, pomimo składanego w Sianie nader wielkiego przez Dobra Ziemskie Liwerunku. — U nas Produkt Siana iest bardzo istotną częścią i funduszem gospodarstwa rolniczego i dochodów Ziemskich. ------------Zwyczay więc spasania Łąk z KráťówJ blonistych i nieludnych przenoszący siJ do nas, okropną zagraża klęską naszemu Rolnictwu: a przeto całey usilnosei dołożyćby potrzeba, na odwrócenie go od nas na zawsze; do czego Mądrość i Sprawiedliwość Monarchy, łattvosć i nadziaię skutku wielką pokie. co do karności ludzi woyskowych, popełnionych kary na przestępców stosownie do Artykułów Cywilno - Woyskowych u właściwey — Koramendy domagać się, exekucyi iey dopilnować, i Władzę D epartamentową, o wszystkiem co zaszło nieodwłócznie uwiadomiać, W Przechodzie Woyska przez Powiat Naczelnik Powiatu przed Woyskiem dla dopilnowania na Stachach exekucyi względem wygód i żywności, Trybun zaś za Ostatnią Straży iego iśdź powinien, dla pilnowania porządku, bronienia Włościan od krzywdy i odbierania skarg od pokrzywdzonych, Tam gdzie się znayduig Lazarety, Raporta z nich idące do Zwierzchności Woyskowych, tegož samego czasu i dnia osobno w kopiach pizesełane bydź powinny ieden do Władzy mieyscowéy Departamentowy, drugi do Trybuna Powiatu aby ci mogli w kaźdey chwili stan Lazaretów sprawdzać i przekonywać się, że z Potrzeb iako i z Żywności ya Lazaret idącey nic nie ginie, i na stronę nie idzie. 58) Temi ogólnieyszemi i innemi zczegułowemi sposobami Urządzenie ן i określenie Administracyi Żywności ocalić może Właścicielów i Włościan od srogich Rekwizycyy, od nieustaigcych równaiących się z niemi Liwerunkówi od uprzykrzeń głodnego Źołnierżaj Skarb Publiczny, uwolnić od 68) Mówię to w tein rozumieniu, że Lazarety nie zawsze przy Ailministracych Departamentowych. a nawet i Powiatowych mogą się znaydować, a zatern ani bliskiego, dzi używanego Dozoru ich Hueć nad sobą! trwonienia marnie sypanych na Magazyny, i ich pełne malivcrsacyy Zawiadowstwo, pieniędzy; a Rząd Naywyższy, od słyszenia nieustających żai łosnych ięków Ludu ponoszącegó gwałt i zniszczenie. Wszakże powiększają ieszcze nieskończenie to z niepo.rządney Admiliistracyi wynikające złe, Leże i Kwaterunki Woyskowe po Miastach, Miasteczkach i Dobrach Ziemskich. Bo nietylko, że dla zyskania pokoiu od Żołnierza, trzymający go na Kwaterze przymuszony iest nie należącey mu nawet żywności i wygody, nad wszelką czasem możność swoię do starczać; ale nadto ogołacaią kwaterunki Właścicielów po Miastach ż przyzwoitego iaki mieć mogą i po winni z Domów swoich dochodu! ruynuią w nich mięszkania, zniechęcaią do naprawiania nadpustośzonychj a tém więcey ieszcze do budówamh wygodnego i zdobiącego Kray, nowych: — po Wsiach zaś, przez lekkomyślność i niedbalstwo źołnierstwą, bywaići nieraz przyczyny niszczących pożarów a co nadto nierównie lest gorsze, rozlewaia po nich zarazę rozwiozłości i wszelkie obyczaiów zepsucie. Zważywszy przy tóm wszystkiem iakie w Dyslokacych, a mianowicie W szczególném kwaterowaniu Officetów i Żołnierzy prostych zachodzą Aż do Seyinu Konstytucyynego R. 1788 na ktoťym ,nasłąpiło powiększenie liczby Woyska, (Dobra Ziemskie, wyjąwszy Królewsczyzny zupełnie Wolno były od Kwaterunków i Leż żołnierskich Dla tego też i Rolnik miewał się cokolwiek lepicy i Obyczaie iegcf mniey były skażone — Na pochwałę atoli wieczną Woyska Ojczystego czaSów owych, nie mogę zamilczeć tey osobliwości, że Ziemianie nasi, kfórzy za główny punkt Swobod Stâuû Szlacheckiego wolność od ótacyy i Leż!Żołnierskich poczytywali w ów csias, godnością postępowania Woyska ttószegó , prawdziwie po Obywatelsku mystącegó zniewoleni, sami dóinagab się u Zwierzchności Wojskowych aby po Dobrach ich Kommeudy, rozkładali, znayduiąc vr tórtt pewne dla Dóbr körzysci ,.bez tych wszystkich nieprzyźwoiióści iakie ich dziś przerażają. — nieporządki, ż oszczędzeniem iednych a z krzywdę drugich jakie arbitralnosci zé strony sainychże Officerów którzy nieraz maigc Palet do innego hjieysca narzucaig się Dworom na kwatery, i albo się gwałtem w nicíi Utrzytnuię albo zmuszeni będąc do stępienia, mszczę się, patrzeniem przez szpary na bezprawia swoich podkomendnych, i innenii zhatlemi sobie sposobami, na niewinnych Kmiotkach niegośćiennych Właścicielów i na nich samych; zważywszy te i tým podobne n:eprzyźvvoitościbyloby naypożądanszę izeCzę, aby, przynayinniey w czasie Pokoi u Miasta i Dobra Ziemskie od nich uwbirkone zostały przez zaprowadzenie Koszar pb Leżach Garnizonowych i Miastach Powiatowych na gośfcieńtach militai tiych przypadaięeych, iak ńayprościey i liuyoszczçdniéy nakładem wszystkich Miast i Wsi w każdym Powiecie zbudowanych. Co ieżeliby to znaydowaîo w wykonaniu trudność, w teraźnieyszych osobliwie okolicznościach naszego Kraiu korzystaćby przynaymniey można z dobrych Sąsiedzkich Urządzeń, w których uznane niedokładności, u siebie poprawić i błędów uniknąć, Światło Prawodawców naszych niewątpliwie potrafi. Zasługuią tu nayprzód na Ich uwagę chwalebne Rządu Pruskiego ustanowienia w rozsełaniu znaczney części Woyska do domów, dia pracowaiiia tamże około Roli albo przy Warsztatach, i szukania sobie przyzwoitych jakimkolwiek sposobem zarobków. Co, oprócz że, utrzymuie w Żołnierzu ducha Obywatelstwa, prócz, że go łączy ściślejszym węzłem z Oyczyzną i uczy go cenić lepiéy pracowite Klassy Ludu; sprawuie ieszcze wielką ulgę w wydatkach Skarbowych. a uwalniaiąc Koszary, gdzieby te były, od zbyt licznych mieszkańców, zostawia pozostałym przestrzeńsze mieysce i zdrowsze pomięszkanie. — Ayłościom zaś i Miastorn znaczng przysługęby przyniosło, w oswobodzeniu ich Domów od u przykrzonego naietnnika i w doZwoleniu im ciągnienia należytych, z ich gruntu wey Własności pożytków. Pod rządem Austryackim płacę Właścicielom po Miastach za Rwatery Officerskie, biorąc za miarę takowych Czynszów Podatek Kwatero wym zwanÿ, który z lekkiego bardzo otaxowania Domów oznaczany bywa. Płaca więc takowa nie wyrównywa prawdziwey mięszkania, które Officer jaki podług swey Rangi zaymuie, wartości. — Zapłata także za Rwaterę Żołnierza prostego Wsiom z Miastami wspólna zwana Schlaffgraycar, tak iest nikczemna, że wielu bardzo Właścicielów nudząc się korowodami w dochodzeniu oncy, pospolicie upominąć się o nię nie zwykli byli i w przepadłą ig puszczali. — Nie mnieysze korowody, a nawet koszta niektóre, zachodziły w odbieraniu Czyńszu Oficerskiego, i nierzadko zdarżało się, że ledwo w półtora roku i poźnięy nawet po wyniesieniu się Offrpra, nąleżytości swoiey doyśdź można było. Ale ani pod iednym ani pod drugim z tych Rządów, za pomocą lepszego urządzenia Administn.cyi żywności, w czasie nawet przechodow, Mieszkańcy Miast i Wsiów nie byli prawie nigdy ucięmięźeni żywieniem Woyska. I owszem, często dla ubogich Włościan liacye Chleba Kommiśnego, osobliwie na przednówku, nie niałbip bywały zasiłkiem. — Tych wszystkich przywiedzionych uwag wypadek byłby następuiący: Nayprzód. Pobudowanie Koszar na punktach Stacyonalnych i Leżowych czyli garnizonowych. 3ri! Rozpuszczanie na Urlauby iezeii nie w połowie, tedy przynaynimby w ý części Ludu wojskowego Uwolnienie tak Miast iako i Wsi, należycie zapewnione, od żywięnia Woyska na Kwaterach i w przechodach zwyczajnych będącego. 4c Płacenie leiowego tak od Ofiićerów iako i prostych Żołnierzy. A dla urządzenia się Skarbu w tym przedmiocie, dla zapobieżenia zdzie raniu Osób Woyskowych, dla zapewnienia Właścicielom przyzwoitych z mieszkań swoich korzyści i Włościanom wynadgrodzenią zatrudnienia i kosztu, potrzebneby było a) Zalecenie Urzędom Mieyskim z pomocę Urzędu Budowniczego iak naywiernieyszego otaxowania w Miastach Mieszkań Officerskich przeznaczonych każdemu podług iego stopnia. b) Postanowienie, aby od płacy każdego Officera i wojskowego Urzędnika, iako też każdego Podofficera i Żołnierza, odcięgana była ilość czynszu leiowego zaraz przy wypłacaniu ze Skarbu Woyskowego Etatu. c) c) Tucjzież, aby każdy maigcy na waterze w Domu Swoim Żołnierza, za udowodnieniem paletami i imienii przepisauemi Świadectwanń Rangi Osób, ilości głów które u niego stały i przeciągu czasu ich zamieszkania, mógł należytośę swoie na terminie oznaczonym z Kass Ądmmisuacyy Departamentowych, punktualnie odbierać. gic Nakoniec, konieczność ścislego czuwania nad przystoy nośc-ią obyczaiów ludzi woyskowych. Go, po Wsiach Trybunom Powiatowym, powierzone naybiiźey bydźby mogło. Co się tyczy Pod wód wyszły względem tych powielokrotnie Rozporządzenia i Rozkazy tak od Cywon . eh iako też od Woyskowych Vf1 :. awdziwą tchnące ludzkością, a te nieodmiennie bez skutku zostaną. lak codzienne przekonywa do iwzenie. -— Bo cóż przed zbroynym gwałcicielem Ustawy poradzi sobię bezbronny i boiaźliwy Włościanin a nawet daiący mu opiekę Właściciel lub Wóyt Gminy? — Skarga jest prawie zawsze niebespieczna ab bo niewczesna. Doyście sprawiedliyvosci ledwo kiedy podobne. Niet rozwodząc się w tym nader przykrym przedmiocie, który przywodzi na ptyśl okropne i niewynadgrodzone Rolnictwu sprawione szkody, dosyć będzie powiedzieć, czegoby jeszcze nie dostawało do zapewnienia pożądanego skutku Woli i Opieki Rządowey, i ochronienia Włościan od téy gubiącey ich do ostatka uciążliwości, tak w czasie Pokoiu iak w czasie Pochodów woiennych. Idzie tu o te mianowicie trzy okoliczności: Nayprzód, kto ma zarządząc Podwodaini, i iak tych użyyvânie bydź ma określone? — Po. wtóre iakie powinny bydź zachowane względy w nakazywaniu Podwód, co do czasu i co do liczby ciągłych Rolników w Włości osiadłych? — Potrzecie Jaki nąyprostszy sposób mógł by bydź ochronienia Włościan w tey mierze, od naduźyciów i gwałtów woyskowych? Co do pierwszego. Rozumiałbym iż paletowanie Podwód, nigdy do Kommend woyskowych należeć nie może i nie powinno. Które to prawidło przyiąwszy raz na zawsze i na wszelkie przypadki, poydzie tu iuż tylko o przepis ,Jak, mianowicie podczas Marszów i przechodów woyskowych rzecz ta urządzićby się dała nayprzyzwoiciey? Takowy tedy Przepis przekładam pod rozwagę Prawodawczą w następujących siedmiu punktach. a) Ażeby każdy Pułk w swoie własne wozy bagażowe i Lazaretowe był należycie opatrzony. b) Ażeby nigdy w przechodzie dla przewożenia Żołnierzy podwód u-0 żywać śię nie ważono; chyba, W naglgcey tylko potrzebie, udowodnioney okazaniem, przed Władzą departamentową łub Trybunem najbliższym Obywatelskim, wyraźnego Zwierzchnego Ordynansu na użycie dla pośpiechu takowego srzodka. c) Aby zaniechano wprowadzonego, zwycząiu, ruszania Woyska w Pochód za iednym Ordynansem podczas Pokoiu, a nawet i w czasie woyny, skoro me masz nic naglącego. d) Aby w każdym razie, Zwierzchność naczelnie daiąca pierwszy Ordynans Woyskom na pewnych Leżach rozłożonym, uwiadomiła w tenże sam czas o takowym rozkazie Władze Departamentowe, do których dla uczynienia wcześnie potrzebnego przygotowania i porządku, wiadodomość o tern należeć może. e) Aby podobnież te same Władze uwiadomione były o wychodzącym ostatnim Ordynansie, dla dania im czasu do zniesienia się z Kommendami i z Urzędnikami Powiatowemi względem ostatecznego urządzenia i zgromadzenia na Stacye mogących bydź potrzebnych Podwód, bez prożnego ich iak bywa, po dni lulka mitrężenia, Ażeby żadna Podwoda dalęy nad Stacyą spoczynkową, pędzona, ani za granicę Powiatu swego wyprowadzana ani dłużey nad czas potrzebny do złożenia ludzi i rzeczy na inne przygotowane fury, przypatrzymy wana bydź nie mogła; i żeby przestgpionę takowę Ustawę przez idęcy Oddział wojskowy, iako leż mianowicie za odpędzanie ludzi od podwód i wszelkie wynikaigce stgd szkody i straty, sam iego Kommendant bez odwoływania się na winę swych, podkomendnych, przepisanej karze pieniężnej, z Kassy Woyskowey na rachunek iego inaiacey bydż zapłaconej uszkodzonemu Włościaninowi podlegał. — W czem dopilnowanie exekucyi Trybunowi bydżby mogło zlecone. g) Aby do rozwożenia Prowiantów ha Ludzi konsystuiącycli w Powiecie, samych tylko Wozów i Koni woyskowych używano; wyłączywszy przypadki nagłego i pilnego przewozu, lub gromadzenia Magazynów, na oznaczone mieysce dla Woysk ciągnących. —Względem czego posłużyć tu może za prawidło to, co się wyżey w artykułach po 8nae i po 9té powiedziało w przedmiocie o Adniinistracyi Żywności. Co do drugiego. Jakie względy zachowane bydź inaią w nakazywaniu Podwód, codo czasu i co liczby ciągłych Rolników w Włości będących, przystałoby 11) Żeby żadnych Transakacyy, źa dnych powszechnych Rewiy, pociągaiących za sobą gromadzenie licznycii różney broni Regimentów na ieden punkt i potrzebę Podwód, nie czyniono pod czas trwaigcych Robót Rolniczych tak z wiosny iako przez miesigcë zniwnê aż do połowy Października. i) Aby Urzędnicy, w rozpisywaniu Podwód usilne dawali baczenie, nie powoływania nigdy więcey z iedney Włości nad czwnrtą częśc czterokonnycli Rolniczych Sprzężaiów; tudzież, aby w tym stosunku takowy ciężar ná wSzystkić Dobra W Powiecie był rozkładanym, ileby tylko tego okoliczność zwyczaynego stand rzeczy pozwalała. 60) 50) Tu się pokázuié także, iakby było rzeczą poźy tecaną, dla sämegö nawet uniknienia uciążliwości w rozpisywaniu Podwód wprowadzić Syáíema uproporcyonowania liczbyj Osad Kmiecych do liczby Włok pod Dworami będących i pozostać maiących. Dósyćby było Urzędnikowi wziąć Kadastr każdych Dóbr przed oczy4 aby na pierwsze weyźrzenie bez pomyłki i krzywdy czyjejkolwiek urządzenie względem Podwód mógł wykonać. — Byłyby Pustki? — niebyłoby gruntów pod Kmiećiami? na tedy Dwór sprzęźaiami swęmi zastąpić by iè musiał, succedit in bena, s necedit i fi k) Aby iećinakźe i w tym pomienionym prawidle, nie spuszczano z oczu ulgi dla tych, którzy w znacznieyszéy nierównie od innych odległości od mieysca gromadzę, nia Podwód znayduię się. Co do trzeciego. Zdaie się iż nadużyciom i gwałtom osób woyskowych w tym przedmiocie własnowolnie porządzić się lubięcym, i rzędzęcym się nieraz, zapobiegłoby się nayprościey następuięcemi sposobami I i) Przez naypowszechnieysze i naydokładnieysze uwiadomienie, tak Całego Wojska, iako też wszystkich Dworowi Gromad, o zaszłych względem Podwód Rzędowych rozporządzeniach i Ustawach; w czém dosyć pospolicie niedbalstwo, mianowicie co do informaeyi Włościan postrzegać się daie. ! th) Przez Ustawę dwigcę moc Zwierzchności mieyscowey Dominikalney, resztowama i odesłanie do naybliższey Kommehdy każdego Żołnierza lub Żołnierzy, własno wolnie albo nad przepis clicgcych podwody wybierać, a niechcących poniechać tego gwałtu, ani ze wsi dobrowolnie ustąpić. — Co gdyby takowi gwałciciele spokoyności, waźyii się ieszcze czy nić opór z użyciem siły, a tern bardziey broni; iako naiezdnicy uważani, nie iuź do woyskowey Kommendy, ale do rąk Trybuna iaka naywyższego Urzędnika Policyi Cywilno woyskowey w Powiecie, po przyzwoite kary niechayby odesłani zostali. n) Przez obostrzenie, aby Kommendant właściwy, wzbraniaiący się dopełnić prawem oznaczoney kary na przestępców o iakich tu iest mowa, a tem bardziey, Trybuna w użyciu władzy swey tamuigcy, surowym woyskowym Karom, i w miarę okoliczności degradacyi nawet podlegał, o) Aby Officer wszelkiego stopnia, bioręcy bez Paletu Urzędowego Cywilnego i własno wolnie Podwodę lub Podwody, czyli na swoię, czy li na woyskowę potrzebę, za kaidę, w proporcyę czasu, taxç dnia cięgłego z własney kieszeni za płacić musiał,a tym końcem, aby na żędanie Trybuna, z gaży takowego Officera w Kassie pułkowey ilość należna Rolnikowi sekwestrowana, i na ręce Woyta za iego Kwitem nieodzownie i bez odwłoki wypłacona została. A oprócz tego, aby wspomniony Officer, iako przestępca Ustawy względem Podwód, na instancyę Trybuna karze przepisanéy podpadał. p) Przez obwarowanie, iź gdyby w pomienionym dopiero przypadku podwoda nie daléy iak o milę dro gi użyta była, tedy za pół dnia cięgłego Rolnikowi należytość rachowana bydź powinna; gdyby zaś 4 mile drogi użyta była, tedy do zapłacenia potroynéy taxy dnia ciągłego, Officer biorgcy iy byłby obowiązany: tudzież Ażeby wszelkiego stopnia Żołnierz, biorycy Rolnikowi Podwodę nawet za ofiarowany z góry zapłatę niechcycemu idy dać, uważany był iako przestępca Prawa, i stósownie ukarany. r) Nakoniec przez postanowienie, ażeby każde Dominium, nie do starczaiyce zapaletowanych urzędownie Podwód dla Woyska, skoroby nie usprawiedliwiło swey niemożności urzędowem Podprefekta świadectwem świeżego pomorku na konie, albo zabraniem onych przez inny iaki oddział Woyska, traciło na lat dwa prawo obrony przeciw doznanym bezprawiom Żołnierskim, z tey strony go spotykać mogącym; Kommendzie zaś wolno było iak nayściśley paletowany liczbę Podwód exekwowaé. Z tego co się dopiero o urządzeniu §, nr. OP Żywności dla Woyska i o Podwodach powiedziało, przeglądać można dosyć potrzebę ścrśleyszego związku między Cywilnemi i Woyskowemi Władzami, a oraz konieczney zawisłości Woyska całego od Zwierzchności Cywilnych, w rzeczach nienależących wprost do Służby. Panujący, który łączy w Osobie swoiey razem te dwie Naywyższe Władze, Cywilną mówię i Woyskową, w udziale ich Urzędom nie rozdzieła ich, arii ich chcieć może rozdziehć aż do zmięszania porządku, dla którego ony obydwie exystuia. — Woysko musi słuchać Panującego w tern co mu rozkazuie da wspomnionego Społecznego Porządku; a Rozkazów iego organem są w tey mierze Władze Cywilne. Woysko więc nieposłuszne tymże, byłoby nieposłuszne Panującemu. — Stan bezbronny musi słuchać równie pod tym samym względem Paniuącego. Do oznajmienia mu swéy Woli nie używa on Żołnierza, a!e używa lakze upoważnionego Władzy swoią Obywatela, bo zbroyny Urzędnik mógłby się stawać tyranem swobody bez bronnych Współbraci, któręy Panuiący iest sam tarczą i opiekunem. Władza więc Urzędników Cywilnych i posłuszeństwo Ustawom Panuiącego przez nich wykonywanym, nie powinno wyobrażać się czemsiś poniżaiącem Żołnierzowi, chyba takiemu, który ani sam nie wie dla czego iest, ani czemiest; i który tylko ufa w złe użycie siły, udzielonéy mu iedynie, przez Naywyższą Zwierzchność Kraiu, dla utrzymania mocy Ustaw i bespieczeństwa wszystkich. — Urzędnika Woyskowego Władza rozciggać się tylko może do utrzymania karności i porządku między Woyskowemi w służbie, ale sprawowanie się ich względnie do rzeczy Cywilnych, ich przestępstwa i zbrodnie przeciw Ustawom Kraiowym popełniane, nie mogj i nie powinny podpadać roztrząsaniu i Sądowi samych Władz Woyskowych, jeżeli nie zaszły między samemi tylko Woyskowemi ludźmi, ale ieżeli przeciwnie spływaię na Osobę lub Własność Obywatela bezbronnego. — Wszelka zatem w takowych zdarzęjiiach indagacja i Wyrok należeć mai§ iako w Sprawie rnixti fori do Władzy Cywilney połgczoney z Władzami Woyskowemi, iakiemi sg naybliżsi Kommendanci Pułków i ich Audytorowie ,a exekucya Wyroku zasadzonego na Prawie, dopełniona bydźby powinna, stósownie do Artykułów czyli Przepisów woyskowych, w obecności połączonych także Urzędów. — Wszelki zaś występek bgdź Policyyny bgdź Kryminalny, przez osobę cywilny przeciwko żołnierzowi jakiejkolwiek bgdź rangi popełniony, w samym tylko Urzędzie cywilnym roztrząsany i sadzony by bydź powinien ani tu Żołnierz innego wpływu oprócz prawa świadczenia mieć nie może, a to z następuicych przyczyn: że nayprzud, takowy występek byłby popełniony nie przeciw komu innemu tylko przeciwko współ obywatelowi, którego zbroyność, istoty że tak powiem obywatelskiey bynaymniey nie odmieIlia: —że poivtôre, ieżli się radzi przybierać do Urzędu Cywilnego osoby woyskowe w Sprawach żołnierskich ex rcatu, to się czynić może dla tego, iż Ustawy woyskowe katzęce, jako i sam Proces Sądowy, różne pospolicie bywaiji, i dla wielorakich przyczyn różne bydź muszg od Cywilnych, w czerń przypilnowanie się i informacya Urzędu iest potrzebna: — Nakoniec dla tego, że Sprawy cx actoratu Żołnierza, podług samych tylko Ustaw Cywilnych maiącey bydź rozpoznawanej i sgdzoney, poddawanie pod Urząd mieszany, byłoby uwłóczeniem ufności Magistraturze Cywilney, właściwie Społeczney. — z których to uwag ogólnaeyszych, to wypada: Nayprzód przy każdym Urzędzie Administracyynym Departamentowym zasiadał Kommendant generalny epcie do tego wszystkiego , co się tyczyć może interessó w woyskowych o Urzęd wspomniony Administracyyny opieraięcych się, i iemu przez Rząd Naywyższy attrybuowanych bydź mogących. Toż samo rozumie się względem Administracyy Powiatowych przy zachowaniu Prezydencyi i Pierwszeństwa Prefektom i Pod - Prefek ialuegokolw Naczelnikom Władz wspomnionych. Aby Trybunowie Powiatów, dla spokoyności i dla pieczy około Własności Obywatelskiey przeciwko napaściom żołnierskim, i tych obowiązków, o których w wyższym paragrafie mogący Nayprzód. Ujieralny Siły zbroyney w Departamencie konsystuiącey, iako Współ - Radzca tyczyć Urząd op ieraięcych Rząd Prefetom, czyli iakiegokolw iek nazwiska Powdatów bowiązków, którym owa była, pełnienia mogący bydź postanowieni przyzwoitą powaga obdarzeni razem byli, tak.,iżby żaden iakiegokolwiek będż to pnia kommenderuięcy, nie mógł mieś władzy wstrzymywania ich w ich urzędowem działaniu, ani aresztowa nia ich pod żadnym pozorem. A za zniewagę, czyli to słowy czyli uczyńkiem, Trybuna Osobie wyrządzoną ażeby wszelkiego stopnia Officer i Żołnierz prosty surowemu podlegał ukaraniu, wyraźny Ustawy przepisanemu. Aby za przestępstwa Policyyne i Kryminalne przeciwko Obywatelowi bezbronnemu popełnione, odpowiadał Żołnierz w Urzędzie właściwym Cywilnym połączonym z Audytorami Woyskowemi, podług maięcych bydź w tey mierze poczynionych nowych Urządzeń. 61) 6ג) Nieobecność Urzędnika woyskowego przy Urzędzie Cywilnym (która czasem umyślna bydź moie ) nie powinna Umówić biegu Sprawiedlwości Ąte Aby wyicdnany mógł bydź u Monarchy naysurowszy zakaz do wszelkich Władz Woyskowych, czynienia sobie samym sprawiedliwości za jakiekolwiek bądź przestępstwo i wykroczenie, popełnione przeciwko Żołnierzowi przez Obywatela iakiegokolwiek bgdź stanu i znaczenia wyięwszy w czasie woyny szpiegostwu i zdradzenie Woyska: występki, dobrze Ustawami maięce bydź oznaczone i opisane, aby sprawy osób dalekich od nich, naciąganemi do nich bydź nie mogły. Ażeby zapobieżono iak nayskuteczniey wybiegom używanym przez Woyskowych, drżącym do wyłamywania się, albo ochraniania winowayców od rygoru Sprawiedliwości; lakierni mianowicie bywaig: przekona jnenderowanie winowaycy w inne mieysce uchybienie nawet taki powinnoby natychmiast Władzom wyższym bydź duuieaioue, i ni awttawać nigdy beu kary. danie mu dymissyi przed Sądem; odesłanie go do Lazaretu, wyzywanie na poiedynek Urzędnika albo oskarżyciela i t. p. 6te Nakoniec, ażeby w przypadku, gdyby wjnowayca poznany lub znaleziony bydź nie mógł przez pokrzywdzonego albo oskarżyciela, naybliższy iego Kommendant za występek iego odpowiadał, i surowym karom pro Incontinentia podlegał. Co gdyby winowaj ca dezerterował, a potem z przebaczenia korzystaiąc doPułku swego powrócił, za przestępstwo swoie iednakże na każdem mieysću i każdego czasu do odpowiedzi mógł bydź pociągniony, skoroby był odkryty. . IV. O Nie rnasz Stanu i Powołania w Woyska w Społeczności, ktoregoby własne dobro, Uszanowaniu i tych z któremi go związek Polityczny łączy, nie zależało po wiçkszey części od rneo. — Nieoswiecem tylko moralny ani Ustaw Kraiu ani Praw drugim służących, nie szanuią. — Lud zbroyny nie przenikniony uszanowaniem dla Religii i przepisów moralnych które ona uświęca, może-li nie stać się najszkodliwszym Społeczności, na któiey łonie utrzymuie go Rząd Naywyźszy? Przeznaczeni na jego Dowódzców i postawieni na iego czele ludzie, nie przeniknieni temiź samemi zasadami moralnemi, nieukształceni wiadomościami obywatelskiemi Ekonomii i Polityki, nie pomnożąli szkodliwości rządzonych przez, siebie tém bardziéy, iém wiçcéy do dawania im złego przykładu przez nieoświeceme własne będą skłonnemi. — Ale próżno iest mówić o tein, co iest dla każdego nad światło dnia widoczniejsze. — Wiele złego, którego kray od Woyska swego doświadczą, prosto z źrzódła nicoświćcenią iego wypływa. Trzeba więc przedsięwziąć iako naypilniey śrzodki, aby w Woysku otrzymać ubespieczycielów Porządku, Osób i Własności Obywatelskich, a razem gorliwych Obrońców Oyczyzny i iey Rządu, Powtóre. W Instytutach Militarnych, (których nayprzód organizacyi dotychczasowey Rewizyt uczynić, i znaczne w niey niedoskonałości poprawićby wypadało), do Nauk tam pospolicie dawanych przyłączyć nieuchronnie, dla kończgcych inne Przedmioty, dwu-letni Kurs Nauk Obywatelskich, o których dopiero wyżey wspomniałema w tym celu wezwać Towarzystwo Elementarne do ułożężenią bez zwłoki, iak naystósowniey dla przyszłych Obrońców Kraiu, i ubespieczycielów iego Porządku, Dzieł potrzebnych do Nauk przerzeczonych. 62) 62) Kiedy na Nauki Obywatelskie dwuletni Kurs naznaćzam, rozumiem ii przy uicli i inne potrzebna Żołuierzowi, mieysce mieć i kontynuować się mogą. Sądziłbym tylko iż w pierwszym Roku Statystyka Kraiowa i Ekonomia Polityczna, w drugim Nauka o Rządzie i o Prawie Narodów dawnaby bydż powinna. Sądziłbym także, iż te naukinie Dzieciom, ale dorastającym iuż Mlodzieńcom, wprawionym w pracowitą uwagą i do myślenia usposobionym, tylko byłyby przyzwoite Potrzecie. Ogłosić Rządowy Prze pis dla wszelkiey Rangi Officerów wskazuiący im sposób sprawowania się z Obywatelstwem, a mianowicie z Stanem Rolniczym. A tym, którzyby świadectwo publiczne Władz Administracyynych i Rad Departamentowych, stosownego do rzeczonych Przepisów sprawowania się zyskali, niewątpliwe, i równe tym iakie się za Waleczność nadaią, Nadgrody i Zaszczyty zapewnići takowe z uroczystością w obliczu Woyska, i z dodatkiem do zwyczaynych Militarnych znamion Korony Obywatelskie, zasługującym rozdawać. Staiącym się zaś niegodnemi ich kiedy przez przeeiwne postępowanie, z podobnąź okazałością one odbierać. Poczwarte. Dla poprawienia serca i oświecenia umysłu Ludu Woyskowego, przy każdym Batalionie dwóch Kapellanów, bądź z Świeckiego bądź z Zakonnego (coby podobno łepiey było) Duchowieństwa, ni młodszych nad lat 40 do 50, i iednego Nad Kapellana causa discipline przy Sztabie Regimentu utrzymywać którzyby, w każde Święto po odbytéy przykładnie Ofierze, czy w Polu czy w Kościele podług mieysca i innych okoliczności, Naukę Religii sposobem Katechizmu zgromadzonemu Woysku ogłaszali i tę z naywiększj pilnością i gorliwością wpaiali, do baduięc się z słuchaczów poiedynczo, odniesionego z niey pożytku. -— Względem czego, Artykuły Woyskowe, pewne przepisy porzędku i karności zamykaćby także powinny. — Gdzie się zaś w mieyscu Konsystencyi znayduie Parafialny lub inny Kościół, Lud wojskowy na Nabożeństwo i Naukę Religii pilnie zgromadzać, osobliwie, gdzie dla rozłożonego odlegle Batalionu, własny Kapellan zawsze i wszędzie znaydowaćby się nie mógł. 65) Godzi sie mieć nadzieię, iż te mi tu wyłożonemi. sposobami przyprowadzić można Żołnierza, do po znania się lepiey na szlachetnem swdtn Powołaniu ý do uczucia mocniey stó sunków które go z Obywatelem bezbronnym łgczg; do Czci Boga i pra wdziwey pobożności; do szanowania siebie, Praw bliźniego, i krwawéy pracy ubogiego Rolnika. z.zachoroWanle lub śmierć jednego z nîcli nie małą cego gotowego zastępcy, wiele bardzo zaniedbania i: zapomnienia powinności Religiynych) w prosty mianowicie Lud Woyskowy, wkradać się może; a z tego, i nałogi występków pomnożyłyby się prawie koniecznie. Prócz tego, ieżeli się nie żalni na utrzymywanie przy Regimentach licznych Lekarzów Ciała, iakże można oszczędzać niewielkie płaty dla kilku więcóy Pasterzów i Lekarzów Duszy którey choroby, nieskończenie szkodlirrszy wpływ na dobro pospolite miewają, nad defekta i kalectwo tamtego. ROZDZIAŁ II. o drügiey przyczynie zewnętrzney i dalszéy nędzy Włościan, to iest: Niedostatku Handlu i Konsumpcyi. Handel iest iédynym śrzodkiem bsiggnienia korzyści z pracy; przeto też niedostatek iegd wszëlkfj pracę ostudzić, wszelkie przedsięwzięcia Przemysłu Umorzyć; i nareszcie wszyśtko nałogiem niedbalstwa i gnuśhOžciji zarazić niuśi; Czettiu? Bo za iego iedynie pomoc§ traWi się to wszyśtko co praca ludzka Wyprowadza z Ziemi, co ręka ludzka przerabia i przysposabia do powszechnego użytku. Jeżeli zaś iaka praca, iaki rodzay Przemysłu omdlewa i öbümiera, że tak powiem; bez Handlu, tedy zaiste to złe spada naybardziey iia Rolnictwo; iako naygłównieyszd irzódło wszelkich płodów naypotrzebnieyszych J. Ï. Rzüt oka na potrzeby Handlu, i powófl położęnia niedostatku iago między przyczynami Aalszemi nędzy Włó Człowiekowi, których wyprowadzenie, rozmnożenie, doskonalenie, pielęgnowanie, wielkich; nakładów, wielkich starań i trudów wyciyga, spoionych z równie wielkiemi niepewnościami, stratami, kłopotami i zawodami. — Któż bowiem bez gruntowney nadziei bycia przecięż wynadgrodzonym za to wszystko przyzwoity korzyściy, puścić się zechce w tak trudny i uprzykrzony sposób do życia? kto, puściwszy się i weń a doświadczywszy raz i drugi bezpożyteczności swey pracy i przywiyzanych do niey mozołów, nie opuści ryk i nie ostygnie w usilności? Tu stanywszy tylko, iuż potężny krok uczynił do nędzy, a Rolnictwo kraiowe razem zbliżyło się do upadku. — Nie widzieliżeśmy w Rozdziale II Części îszéy z iak wielky ciężkością Rolnikowi dwóch włokowemu przychodzi utrzymać się z familiy i z do bytkiem swoim? iak ciężko opędzić mu przychodzi nieuniknione Potrzeby śwoiegO Gospodarstwa, bez korzystrtieyszéy nad śrzednią cenę Produktów swoich sprzedarzy? bez popłatnego odbytu na to, na co iego Rolniczy Przemysł zdobyć się może? -— Coź dopiero bez zyskownego Handlu, bez Konsumpcyi, dziać się u nas musi z Rolnikiem na daleko szczüpleyszym gruncie pospolicie prawie osadzonym! którego iuż nie w Roli, ale ledwo że nie w oddzielnych odńiey zarobkach, nädzieia utrzymania się pozostałe? Zważywszy przeto iż zbyteczni taniość Zboża ż przyczyny ustaiącego i zatamowanego odbytu, w Rraiu naśzvm zawsze nad potrzebę wiele do własney Ronsumpcyi maiącego, po chodzęca, wszystkiego razem tego co od Rolnictwa pochodzi i co zniérrt zwięzek ma bliski י wartość stósunko! Wo zniża, a zatem Rolnika koniecznych zarobków iego pozbawia; potrzeba otwareiá Handla. Zewnętrznego dla dobra Rolników nieodzowną bydź się pokazuîe: Bo ten umnieyszaigc Massę Reprodukcyi wewngtrz Kraiu, podnieść musi cenę pozostałey, a oraz pokrzepić ochotę i usiłowania pracuięcego. A z tego znowu wido cznie wypada, iź podniesienie Handlu wewnętrznego równie, albo daleko ieszcze bardziéy ięst potrzebném do pomyślnego bytu Klassy Rolniczéy, bo skutki tamtego małoby się iey dały uczuć, gdyby wewnętrzna Konsumpcya ułatwiona, orzeźwiona i tak upowszechniona nie była, żeby Roipik mógł statecznie opierać na niéy nadzieię, iż, niezawiśle nawet od obcych, to co wyprowadzi z Ziemi, to co pomnoży i wydoskonali swoiém staraniem, znaydzie w Kraiu nabywców, nadgrodzi mu iego koszta, i przyniesie mu zysk niezawodny. Czemuż ia więc Niedostatek Handlu będęcego tak niewątpliwym warunkiem dobrego bytu Rolnika, położyłem pomiędzy zewnętrznemi tyłko i dalszeini Przyczynami nadzy na naszych Włościan? — Oto dla tego, że dla nędznych iuź i ubogich, Handel iest rzeczę zupełnie oboiętną a takiemi, powszechnie niemal, osobliwie w głęb Kraiu, z samych nawet przyczyn wewnętrznemi i radykalnemi przezemnie nazwanych, Włościanie nasi iuż od dawna byli, w ten czas nawet, kiedy daleko większy ruch i Zewnętrznego i Wewnętrznego Handlu postrzegać się dawał; bydź więc musieli ubogiemi z przyczyn bliższych, niż iesl niedostatek iego. — A potem, dla tego, iż z porządku rzeczy wypada pierwey mieć a niżeli zamieniać albo pozbywać z zyskiem. Na coż bowiem i teraz przydała się naszym Włościanom, powstaięca przypadkowo i kiedy niekiedy mieyscami wysoka cena Produktów? i czyli nie wyszła raczey w powszechności na szkodę Rolnika, zastawszy go ze wszystkiego obdartym, samego potrzebuięcym chleba, a nie maigcym ani pieniędzy ani rzeczy do zamiany? Oddalenie więc Przyczyn radykalnych pozbąwiąigcych Włościan naszych mienia, sprawić musi to, źo dzisiąy ieszcze nędzny Rolnik, zacznie mieć i co iest nieuchronnym warunkiem i pierwszym wstępem do iego wyyścia z nędzy. — Sposobem zaś utrzymania go w pracowitości, czynności, ulepszenia iego bytu i dania mu iąkieyś zamożności jftóęz mienia, na wytrzymanie pocisków losu mogęcych go pogrążyć w nędzę, będzie dopiero Handel. II. Sposoby Zniesienie przyczyn trudniących 1ub zinnieyszaigcych u nas Handel i nas iiampCyg? właściwym i iedynym sposobem ożywienia i ułatwię oboyga. — Któręż tedy są albo Rolnicze. były, takowe przyczyny? Ja te trzy główniejsze naznaczam. Nayprzód, częścią niesposobność, częścią ścieśnienie Kommutiikacyi handlowych.— Powtórc,Niedostatek cyrkuluiących Pieniędzy. — Potrzecie, Lokacyą Rolniniczy Miasteczek utrzymującą się dotyd, i ich mały a razem nieużyteczny Ludność. Co do pierwszego. — Niesposobność Kommunikacyy handlowych aż nadto uderzaiyca iest w Kraiu naszym. — Nie mamy dobrych gościeńców, nie mamy Kanałów; Rzeki nawet nasze któreby spławnemi do lekkich przewozów uczynić można, w zupełnem zostawione sy zaniedbaniu. Lubo zaś te okoliczności nie mniey długiego czasu iako i znacznych kosziów wymagały aby mogły stanyć wpożydanym dla Handlu stanie; kosztów, na które Skarb nasz nie zaraz jeszcze zdobyć się może; to iednak niezawodny nie przeslaie bydź rzeczy, że brak onych przy zbiegu innych, iest, był, i ieszcze będzie wieiky przyczyny martwości wewnętrznego osobliwie Handlu i zaniedbywania się włościan naszych około tego wszystkiego co praca i przemysł rolniczy wyprowadza i stwarza. Z téy przyczyny w wielkiey części Rusi butwiał niedawno urodzay obfity Ziemi błogosławionej. Niemniey, wielka część wnętrza Małej Polski, czuła mało pożyteczny ciężar znoiów rolniczych i dotęd czuie. — Co za niezmierna różnicą w Krakowskich zbożowych Targach od lat przeszło trzydziestu, gdy nieśmiertelne Dzieło Jozefa II. Gościeńce publiczne od Gór Szląskich i Moraw pod sam Kraków, Kraiów iego granicę, doprowadzone zostały! — Nie pomnę aby W tym przecięgu czasu choć raz Zbq: zę było po dąwney nikçzemnéy cenie iaka np. bywałą korca Przenicy pd Złł. 7 do 8m1u, Zyta od 4 do §ciu i t. d. — Tak z cudzego nąwret Porządku Kray nasz skorzystał: ileźby nie mógł korzystać z wprowadzonego u siebie? — Części także Wielkiey Polski przez które Warta wygłębioną teraz i rosprzestrzeniona płynie pod gospodarnym Rządem Pruskim, zą pomocę ułatwionej podobnież Kommunikacyi handlowey , nowych sił i nowego życia nabierać się zdały. Ale , po co przytaczać przykłady? sama rzecz przed Wiadomemi za sobinówi. — Gdzie nie masz dróg dobrych, gdzie nie masz źadney Kommunikacyi spławney , cóż tam biedny Rolnik ma czynić? — Kiedyżby się dobrał z swoim Produktem gdyby go miał więcey nad potrzebę w roku obfitszym, do znaczniejszego iakiego takowego punktu spracowanym swoim sprzężaiem ? — Cały więc ięgO handel odbywa się w Karczmie u Żyda, albo w nędzney iakiey Mieścinie Izraelsko - Polskiey; gdzie na pół, i oby przynaymniey zawsze na pół darmo, wszystko co ma, marnuie. Potrzeba zatem ułatwić i pootwierać związki po Kraiu i Ziemią i Wodą, podług dogodności mieysc i Prowincyy. A chociaż ten wielki warunek lepszego bytu Ziemianina i Rolnika wiele trudności wystawia, ustąpić one iednak milszy nieprzelama néy i niezmienney Woli Naywyższego Rządu Kraiowego. Nie zaniedba zapewne niczego względna oczywiście na los Włościan Mędrość Monarchy, i gorliwość nię natchnięta w Prawodawców naszych, chcących i mogęcych . przygotowywać przynaymniey wcześnie materyały potrzebne do tego zbawiennego Dzieła, oznaczyć ogólnę Ustawę czas, i żarnierzyć kres nieodzowny do rozpoczęcia iego. Którym to kresem bydźby mogło urzędzenie ostateczne i wprowadzenie w exekucyę całey Reformy Rdlniczéy, bo Włościanin w ten czas oswobodzony z wielu nienależnych Właścicielom powinności, rozwiązane mieć będzie ręce i wolniejszy czas do pracowania na swóy zarobek a razem na dobro Kraiu powszechne, w którehn znaczny udział go niezawodnie czeka. Co do Kommunikacyy wodnych w przedmiocie handlowym uważanych mamy iuź niektóre poczynione postrzeżenia uwagi i Piany przez Ludzi biegłych. — Rozprawy między innemi pracowite, a na gruntowney wiadomości Hydrografii Oyczystey i Hydrauliki zasadzone Pana Radwańskiego Professora tey Umieiętności wysłużonego w Akademii Krakówskiey zasłużyćby powinny na sprawiedliwą Rządu uwagę. Mozę ten gorliwy zawsze o dobro publiczne Mąż, pomimo Sił nadwerężonych pracami i wiekiem nie wzdrygnąłby się ieszcze na zawołanie do tak chwalebnego i pożytecznego zawodu, będź dla porady, bądż dla kierowania samemże Dziełem w iakiey części naszego Kraiu, Co do drugiego. -— Gdzie nie masz Handlu, tam nie masz Cyrkulacyi Pieniędzy: tam gdyby nawet Massa ich była znaczna, podział iey pomiędzy Klassy i Mieszkańców pracowitych Kraiu nieskończenie nieproporcjonalny bydi musi. —Zatrzymuią się one po niektórych tylko mieyscach, gdzie ie zbieg pewnych interessów i okoliczności gromadzi; i tam prawie tylko po ręku krążąc, staią się mieyscowóm dobrem, ale nie powszechnem. — Takiemi punktami Miasta znacznieysze u nas i okolice nie wielkie im przyległe. Są to, iak drogie Kamienie ieżeli nawet tego porównania są warte) rozsypane i pobłyskuiące w gnoiu który ie zewsząd otacza. Na resztę odlegleyszych i wnętrznych kraiu Włości, spada przeto owe przysłswie: Maciek zasiał, Maciek zebrał, Maciek ziadł. I bogdayby ieszcze miał sam co zieść! bogdayby nie przeniósł żebraniny, łatwiey żywiącey u nas, nad ciężką, a niewięcey, albo nawet i rnniéy, przynoszącą mu pracę! — Coź dopiero, kiedy ieszcze Massa cyrkuluiących Pieniędzy nader iest szczupła? iako to, w nayludnieyszyfch i nayczynnieyszych naszych Miastach postrzegać się daie. Naglęcę przeto îest potrzeby przywrócić Handel pograniczny wywozowy z Sęsiedzkiemi Państwami niesłychanie teraz zatamowany i ścieśniony. Co ieżeli dłużej potrwa, dobiie do ostatka zubożałe iuż znaczni kraiu iedynie rolniczego Ziemianstwo. Naglęcę równíe iest potrzebę przywrócić i ożywić Handel Morza Bałtyckiego z Gdańskiem i Elblągiem, który iedynie tę teraźnieyszę resztę Polski pokrzepiał i pieniędzmi zapomagaŁ 64) — Ale razem także naglęcę iest potrzebę, ścieśnić, ile to tylko bydź może, wprowadzanie Wolno Zboża i Wódek z Kraiów ościennych do nas; tudzież Produktów li) Strach nas przeymuie gdy się zastanawiamy, ie przez skutek Systematu lądowego, zapomniały iuż od dawna Faktorye Angielskie o nasZém Zbożu; i że te Królestwo dla podniesienia ieszcze wyżey u siebie samych Rolnictwa i utrzymania w wysokiey cenie Zboża, niedawnym Wyrokiem Parlamentu, ledwo nie na zawsze wypowiedziała Portom Bałtyckim tan Artykuł Handlu. i Fabrykatów właściwie tylko zbytkowych z Zagranicy. Jako bowiem pierwsze owo, urodzay i usiłowania Rolnika w nic prawie obraca i ochotę do nich odeymuie, tak iedno i drugie razem, ogołaca nasz Kray z pieniędzy które się znikęd do nas nie wracaię, i których rzadkość zni ża cenę wszelkiey pracy i Reprodukcyi, nie zniżaiąc bynaymniey certy Artykułów wielu potrzeb nie odbitych, iako nie będęcych w Kraiu, ale za granicę szukanych. Co do trzeciego. — Gdyby nie ten niedostatek cyrkuluiących Pieniędzy, i gdyby do tego na Produkta nasze była dostateczna konsunimuiących i przerabiaięcych ic podług rozliczności potrzeb naszych Ludność, nie tyle w względzie Rolnictwa potrzebny by nam był Handel wywozowy. Anibyśmy się mieli o co troskać chociażby Anglicy i Hollendrzy od Portów Bałtyckich się odprawili. Tym czasem, kiedy daleko bardzo Jesteśmy od téy poźędaney niezawisłości, starać nam się przynaymniey wszelkiemi sposobami potrzeba, abyśmy na wszelkie wypadki Polityki obcéy z tey strony goto wszemi byli, i ile tylko bydż może sami sobę obchodzić się mogli. Liczność zaiste Miast i ich Ludność naywłaściwszę iest i naypewnieyszg rękoymig dla Rolnictwa, iż to, co wyprowadza z Ziemi, co przy pomocy iey rozmnaża, nie zależy się marnie, nie strwoni się za bezcen, ale należycie zapłacone i strawione w nich zostanie. Liczność więc i Ludność Miast może iedynie zastępie te pomoce dla naszego Rolnictwa, które przez Handel wywozowy od obcych, co do zastąpienia wewnętrzney Konsumpcyi, otrzymuiemy. — Mamyć-my wprawdzie liczne Miasta, ho co dwie mile ledwo że nie na wszystkie strony spotykać ie można. Rachowano ich przed Rokiem 1793 tngc czicrysta z okładem, i teraz więcey niż trzecią część tego; resztà Kraiu zostawiona nam liczy. Ale naywiększa część tych Miast iestże proszę godna tego nazwiska? Sę to, niewiele lepszych wyięwszy, albo smrodliwe Kolonie Żydowskie nayszkodliwsze Rolnikom, albo Mieściny zabudowaniem od naymizernieyszych Wsi nie różnięce się; a co naygorsza że ani ludnościę, ani nawet sposobem życia i utrzymywania się ich mięszkańców zowięcych się Mieszczanami — Widziałże kto gdzie oprócz u nas w Polscze, dotęd ieszczé Miasta całkiem Rolnicze? a przecięż takie sę nasze od wieków pierwiastkowych Lokacyy. — Bo ieżeli w Niemczech podobnymże sposobem były lokowane, ale zakwitła w nich industrya Rękodzielna i handlowa, postrzegąc iuź prawie nie daie ducha i Sposobu pierwotnego ich założenia; nas dotychczas Mieszczanie, takiak Włościanie, maięcy Role, terni się ifedynie trudnia dalecy od wszelkiego innego właściwego Stanowi swemu przemysłu, dalecy od Rzemiosł, od Rękodzieł, od Kunsztów od przedsięwzięć handlowych , niczem a niczem Stanowi właściwie Rolniczemu nie są pomocnem — Widziem to iednakże i teraz, że przy Miastach ludnieyszych i przemyślnieyszych Rolnik, nawet w grunt uboższy, miewa się lepiey; oddalony od nich, predzey upada i kapieie Gdyby większa i czynnieysza była Ludność w Miasteczkach naszych, zbyłby korzystniey Rolnik i pozostaiący od potrzeb swoich urodzay, i bydlę i konia i trzodny przychówek i drób i iaie i nabiał rozmnażałby więcey daleko lnu i konopi, pielęgnowałby owce, co mu dziś nawet przez myśl nie przeydzie, chociażby mieysce naybardziey sprzyiało ich chodowaniu włos koński, Róg, Kość i sierść bydlęca nie byłyby dla niego tak marnym iak mu się dziś bydź wyctaig przedmiotem; rozmnażałby zgoła i zbierał troskliwiey to wszystko o co dziś nie dba, bo nie upatruie w tern źadney korzyści odpowiadaięcey iego staraniom i ptacy. Pewność albowiem tylko korzyści ożywia ducha pracy, ta przynosi dobre mieniedobre mienie wznieca chęć ieszczc lepszego,ta chęć podwaia usihiość, wskrzesza i natęża przemysł. Tym sposobem i tę drogę przychodziłby Włościanin do coraz lepszego stanu, a oddalałby się od gnuśności, ubostwa i nędzy w ktôrey go dziś widziemy. Jakże więc podnieść Miasteczka nasze do tego stopnia użyteczności dla Rolniczego Kunsztu, do tey tak mu potrzebney Ludności? 65) — Zapewne, 45 Dzieło JP. Surowieckiego nay nowsze o Upadku Miast w Polscze, wszystko ohięło z czego Stau ich i sposób podniesienia onych łatwo poznanym bydź może. jVaiâcÿ pracować nad poprawieniem losu naszego Krain, czerpać mogą w tern gotoVrt:1n żrzodłe iwypofcrzebnieyize wiadomości. źe do dania im własndy, stateczney, długiego ieszcze czasu potrzeba będzie; ale niepozbavViaigc ich do reszty tey iaka iest, przez niszczęce podatki iakim naprzykład byt Patentowy, przez wydzieraięce Familiom i Warsztatom sposób do utrzymania się Ustawy, iakg naprzykład była ta która ich niewoliła do służby woyskowey w Gwardyach municypalnych, i tym podobne, dać im mo zna tymczasowo posiłkowy, i że tak powiem przemiiaięcę i pożyczany ludność. — Królowie nasi osobliwie od KAZIMIERZA W. aż do Wazów ieździli często po Kraiu, coraz gdzieindziey Ziazdy, Sądy składali: tym sposobem krzepiły się Miasteczka, zarabiali Rolnicy. Bo ieżeli przywiązane były iakie do tych przeiażdzek i gosein Królewskich ciężary, nie przeważały one nigdy korzyści iakie z nich Miasta i wsie odnosiły. Poźmey dopieió po BATORYM swawola rozchukaney Szlachty, i niektóre szkodliwe miastom Ustawy, iak międy innemi była wkładaięca na nie obowiązek dawania mieszkań ex officio, dobroczynne owe Monarchów poprzednich zamiary w nic obróciły. — Teraźnieyszy kształt Rządu i Kraiowych zwyczaiów nieprzyymuie w całey rozciągłości tego sposobu wspomagania Miast i Włości, ale blisko podobnych chwycićby się można, iakiemiby były: rozsadzanie po Miasteczkach Administracyynych Urzędów i Trybunałów Sadowych; zgromadzanie w innych Rad Obywatelskich, w innych osadowienie Szkół Publicznych; wyznaczanie ich koleyno na Ziazdy Kontraktowe, na walne Jarmarki osobliwie Bydła i Koni stosownie do dogodności mieyscowych udarowanie niektórych Przywileieitt składowym na pewne Produkta Kraiowe ważnieysze; podniesienie w nich powszechnych corocznych Jarmarków, tak, żeby te przecię nie kończyły się prawie na samych cebrzykach korytach, nieckach, czapkach i guniach. Ale nadewszystko dać się może Miasteczkom naszym statecznieysza za czasem Ludność, przez przynęcęnie do nich obowięzuiącemi wezwaniami i dobroczynnemi Ustawami pracowitych Rękodzielników i Rzemieślników Cudzoziemców, dla osadzenia ich niemi podług okoliczności, położenia i potrzeby mieyscowey, zamiast tego obmierzłego Żydostwa, którego całem rzemiosłem iest szacherstwo albo niektóre rękodzieła zbytku, na mało przydatne. — Naród nasz, może sobie przy Rządzie iaki ma, przy obfitości iaka go znamionuie, przy otartych z rdzy przesądow umysłach, może sobie mówię obiecywać bydź w tein szczęśliwszym od niektórych innych, iako nayzupełnieysze, a razem widoczne i niewątpliwe bespieczeństwo pracy i Własności przez samo położenie swoie zaręczaigcy obcemu Przybylcowi. Zadna go tu błękaięca się horda napaśdź nie może, żaden barbarzyński naiazd nie zrówna z ziemię iego Osady, nie złupi krwawo zapracowanego iego maiętku. Szlachta nawet nie maiąca Ziemi, która niegdyś na każde zawołanie Królów powinność miała bydź gotową do poyścia na obronę Oyczyzny, i dla tego zabronione miała bawić się Rzemiosłami i Handlem, aby przez to służba woyskowa nie szkodowała a która, nabiwszy sobie głowę tern powołaniem rycerskiem, i niezrozumiawszy ducha Prawodawstwa, rzuciła wzgardę na wszelkie inne wažne i potrzebne Klassy w Społeczności narodowéy; skoro od tak dawnego czasu przestała bydź Rycerstwem, i gdy zaciąźnym tylko Żołnierzem Kray iest broniony, mogłaby zacząć osiadać po Miastach i Miasteczkach, mogłaby się wrócić po dawnemu do Kupiectwa i Warsztatów, któreby ię więcey zaszczyciły, niż życie próżniackie i śmieszna pycha nie wstydząca się iednak służyć lub żebrać, i któreby ią więcey pokrzepiły, niż owo przenoszenie się z Kapitalikiem i biednę familię z dzierżawy na dzierżawę ziemskę, kończgce się nayczęściey na straceniu wszystkiego i na nałogowem pieniactwie. 66) — Same Prawa zakazuięce niegdyś Stanowi Rycerskiemu Rzemiosł i Kupczenia do- 66) Znam kilka Familiy Szlacheckich, w których Oycowie obłożeni Synami próżniakami, ciężar tylko na starosć z nich maią bez źadney pomocy. Znam między terni iednegó, który miawszy Sumkę 50 tysięcy przeszło wynoszącą, szedł Dzierżawami. Sześciu Synów maiąc, nie stać go było na utrzymanie ich ciągłe w szkołach na Naukach, wyrośli więc bez wychowania dobrego, bez potrzebney swemu stanowi Nauki, i gdy im iuz Wąsy porosły, siedzieli ieszcze sędziwemu Oycu wszyscy na karku. Ziawiła się przecię potrzeba Woyska i woyna; poszli więc do Woyska; niektórzy nawet z nich wyszli na Officerów. — Ale cóż to za żołnierz? co za Officer bydż może z tak nieoświćconego i tóm zuchwalszego ieszcze młodzieuca? Tacy to naygorszą Stanowi Woyskoweau uczynili przysługę, 9 Oyczyzaie źadney. — Ci o dowodzą if dawna Polska Szlachta nie wstydziła się kłaść na znaku Rzemieślniczym i nad swym Sklepem Kleynotu herbownego, kiedy jćy az trzeba było mocćj Ustaw zatrudnień mieyskich zabronić, feby przez to Naród w potrzebie na Obrońcach nie tracił. — Przywrócenie więc w całey obszeraości przedziwnych Ustaw Seymu Konstytucyynego, które Stan Szlachecki z Mieyskim Stanem i Przemysłem tak chwalebnie poiednały nie byłoby bez dobroczynnego wpływu na podzwignienie o których m ówię, powrócili wszyscy zdrowi.. . leia z im się do Woyąką isę nie chce, i niczem ię nie trudnią, Oyciec wszystko strącił od nich prawie wyzsany; i chce się poratować, wytrząsając z zbutwiałych Papierów pretensyę mniemane do ludzi z któyemi przez życie miał do czynienia, Ochydą tedy ma bydź dla Szlachcica i Synka Szlacheckiego Rzemiosło i handel? a nie iest ochydą, próżnować, wałęsać się od komina do komina wyysć naywyżey iuż na ladaiakiego Podstarościego, mnożyć przeznaczone także da nędzy Potomstwo, krasdź Pana, i skończyć iak Pan Ojciec życii, Szlachcicem żebrakiem i kłótnikiem!! ludności çiüynnéy i pożytecznéy w Miasteczkach naw pozostałych. Sposób myślenia liberalny, przez upadek dobrze urządzoney pu bliczney Edukacyi Młodzi przytłumiony, a od kilku lat na nowo powstaięcy przez powrócone Narodowe Wychowanie; pomoże łatwo usiłoWaniom Rzędu iakie w tey mierze uczynić Mu się będzie podobało. Nie należałoby także odkładać uIepszenia i urządzenia gospodarstwa Leśnego, tak sromotnie u nas za niedbanego i naygorzey prowadzonego 67) Rafinuiący Statysfowie ebcą wmówić w togo sią zdarzy, a podobno też i w siebie samych (bo trudno mniemać aby sami temu szczerze wierzyH) że naszemu Kraiowi Przemysł Rękodzieluy Wcate nie przystoi; że samo Rolnictwo bydź powinno iedynem naszem Rzemiosłem i zarobków naszyeh fundamentem, ponieważ iestesmy Kraiera Rolniczym, ponieważ potrzebuiemy rąk do uprawy Roli, a nie manty ich dosyć żaby iab ieszcze Fabrykom i Rzemiosłom udzielać. ----------Trzebaż z takiemi dysputować? —— bynaymniey! -----------Sami ieezcze snąć nie dosyć a dysputowali z sobą. jak w prywatnych tak w Narodowych Lasach. Miasto bowiem źadne i Ludność iego bez téy istotnéy potrzeby wzrastać i ostać się nie potrafi. Niech każdy Departament po Ośm albo Dziesięć tylko tak ukrzepionych i opatrzonych ïaskawém staraniem Naywyższego Rządu, a przy zwoicie od siebie odległych, mieści w sobie Miast i Miasteczek; niech względ Jego obróci się najprzód na okolice naybardziey tego potrzebujęce teraz; a mniejsza będzie o resztę, chociażby zostały przy swoim rolniczym tylko sposobie życia, ieżeli się same za przykładem drugich i ułatwionemi im sposobami podnieść do lepszego bytu nie zechcę. Roi nik okoliczny uczuie natychmiast wpływ zbawienny takiego stanu Miast lepszych, i podwoi niewętpliwie pracę i właściwy sobie przemysł, wiedzęc że iuż nie darmo i nie dla łakornego tylko Żyda sieie, zbiera, jrozmnaża i przysposabia. Srzodkiem ułatwiaigcym zamianę rzeezy będgc pieniądze, powinny bydź koniecznie takie z mocy Konwencyi powszćchney, ażeby każdy pozbywaigcy za nie iakowa rzecz, pewien był nabycia inney którzy potrzebnic lub potrzebować może; a nabycia takiego, iakby rzecz samg pozbytg za tę rzecz potrzebny żarnieniał bgdź zaraz w tenże sam czas, bgdź w każdym innym, w .którym wartość stosunkowa między temiź samemi rzeczami nie ma żadney istotnéy handlowey przyczyny się odmienić, iakg bywać zwykła rzadkość towaru, albo zbyt wielka o niego potrzebuigcych go konkurreneya. — Nie maigee takowego warunku i takiey gwaraneyi Pieniądze, uvbieg czyIi Kurs obowięzuiący wprowadzone, muszę nieuchronnie pociggngć za sobg stratę kredytu publicznego i zgubę wielu, mianowicie takich, którzy. albo nie maig do zamiany żadnych rzeczy i żyig 2 stałego dochodu, lub oznaczoney raz na zawsze płacy; albo, którzy po zamienieniu rzeczy za pieniądze chowaią ie w zapasie na nabycie tego kiedy indziey, czego podług okoliczności potrzebować koniecznie muszą. Pomiiaiąc inne Klassy, wideczną iest rzeczą, iż pod wspomnionemi obydwiema względami Włościanin tu bywa wystawiony na wszelkie niebespieczeństwa i stratę, raz uważany iako czeladnik i naiemnik inwentarską taxą za swą pracę kontentować 6ię przymuszony, drugi raz iako Rolnik nie mogący w iednymże czasie i Produktu swego pozbywać, i rzeczy których potrzebuie nabywać, i muszący mieć zapas pieniężny zawszegotowy; a na koniec też, iako nieumieiący rachować i obeymować prędko stósunków między zmieniaiąco się wartością pieniędzy i wartością rzeczy, a zatem, ani ceną swey pracy i płacy którą za nię odbiéra, — I ta to iest przyczyna która przyłożyła się srodze do nędzy naszych Włościan , kiedy Bankocetle Austryackie i zastósowana do spadaięcey ich wartości bita brzęcząca moneta , zalały były niektóre nasze Prowincye; a oraz, kiedy nagle po zmianie Rzędu w tychże; Bilety do części, a miedziane pieniądze do i nawet, zredukowane urzędownie i nie długo potem zupełnie wywołane zostały. Minęł iuź wprawdzie dla nas nieszczęśliwy czas obowięzuiącego Kursu papierowych pieniędzy; ale ieźeliby kiedy potrzeba publiczna nakazała koniecznie ieszcze ich użyć, zachowa zapewne Rząd Naywyźszy Opiekuńczy Lud powierzony sobie od zguby, przez nadanie im oczywistey i niezawodney Hipoteki, i przez nayściśleysze dotrzymanie warunków itypulowanycb Narodowi. ROZDZIAŁ III. O trzeciey Przyczynie zewnçtrzney i dalszey, nędzy Włościan naszych to iest : O zaniedbaniu ich Oświecenia. Bywa to czasem, ze Przypadek, pomyślny zbieg okoliczności, dowcip i przemysł nadzWy czayny wrodzony, stawaią się między ludźmi bez żadnego oświecenia i wiadomości rzeczy, dobrego ich mienia źrzódłem i zadatkiem. Ale nie można wątpić, że gdyby ku pomocy tego wszystkiego przybyło ieszcze oświecenie, los takich ludzi i ich powodzenie byłyby nierównie świetnieysze, i dobre mienie ich dosięgłoby wyższego nierównie stopnia. Tak iako i to niezaprzeczoną iest prawdą, że niedosiatek przyzwoitego stanowd i powoła-niu swemu światła i wiadomości, wiele bardzo, do zubożenia i nędzy, . I. Potrzeba Oświeceńia Włościan, dla wyprowadzenia ich łatwi éy z becney nędzy, i ochronienia od niey w przyszłości. mających się nawet iuž skąd inąd dobrze, przyłożyć się może. — Człowiek zwyczayny w Społeczności, nieuprzywilejowany żadną osobliwszą łaską Fortuny i Natury, oddany pewnéy professyi, pewnemu i szczegolnemu sposobowi zarobku dla utrzymania życia i obeyścia swoiego, ieżeli nie ma potrzebnych do tego wiadomości, nie może mieć takiego powodzenia w swéy pracy, iakie ma drugi w teyże samey professyi wiadomy i umieiętny. Coż dopiero, ieżeli ieszcze zarażony będzie przesądarni i mniemaniami przeszkadzaiącemi istotnie iey doskonałości? — Cqż? ieżeli przy tey nieumieiętności moralne nawet wady, przykładaią się do trzymania go w niedbałemu staraniu o swóy byt dobry? — Taki Człowiek partaczem w robocie, niedbalcem w samem partactwie będąc, nie może uniknąć upadku, niedostatku i nędzy. — Takiemi też właśnie, po naywiększey części, są nasi Włościanie. Sam tylko przykład doskonalszego, a przeto zyskownieyszego gospodarowania, mógłby, wpośrzód ich niewiadomości, posłużyć im na poprawienie się w prowadzonem ladaiako przez nich Rolnictwie; lecz, iak na nieszczęście, o iakże rzadkie takie przykłady! — A do tego , niewiadomy i nieumieiętny, bywa zawsze uparty i nieufny. — Naylepszy skutek który widzi, i którego się własne iego oczy zaprzeć nie mogę, wytłómaczy ni tak ni sak podług słabeg o swego poięcia rzeczy, albo go przypisze przypadkowi; a z przypadkowego znoWu niepowodzenia chcęcych go nauczyć, śm ieie się i tryumfuie. Wszakże, przypuśćmy nawet w nim łatwość i powolność na przyięcie Przykładów i na p rzekonanie się , iż to co widzi lepsze iest od tego co sam robi ; będzież on przez to równie powolnym, aby te lepsze machinalnie przynaymniey naśladował? nie, Dla czegóż? bo nie miawszy dotąd nic swoiego, nie maiąc co zostawić potomstwu, coby go wiązało do większey usilności w pracy i szukaniu zarobku, nawyknął żyć tylko ode dnia do dnia; nawyknął gnuśnie czekać wszystkiego od Opatrzności, albo od tego na czyim gruncie siedzi; nawyknął nakoniec patrzeć na żebraninę iak na ostatni kres i koléy prac swoich, i ledwo nie iak na nadgrodę znoić w i ucisków które ponosi. Jeżeli zbawiennie przedsięwzięta Reforma Systematu Rolniczego w Kraiu naszym, przez zabespieczenie Osób i Własności Włościan, przez Zapewnienie należących im korzyści, a oddalenie tego wszystkiego co naybliższą i wewnętrzną przyczyną bydź mogło ich nędzy, i w rzeczy samóy było, postawi Rolnika na drodze do dobrego mienia i do szczęścia przyzwoitego iego stanowi; nie będzie on iuż wprawdzie mógł powiedzieć śmiało nie mam nic swego, nie mam co zostawić moim Dziatkom, nie mara sposobu zarobienia, tera mnie Pan, niszczy mnie Dzierżawca, dręczy i przysiewkami zdziera mnie Podstarości, obdziera mnie Żyd, żyię i mięszkam iak bydlę — nie będzie mówię mógł tego śmiele powiedzieć Rolnik. Ale daleko ieszcze będzie do tego, aby porzucił wkorzenione z pokolenia do pokolenia nałogi i nawykniony sposób myślenia, w które go wprawił nieszczęśliwy byt iego przeszły. — Piiaństwo, idący za niem nieład w gospodarstwie, niechluystwo, niedbalstwo i oboiętność na to co iest lepszego, a nadewszystko nieufność; wszystkie te do ubostwa wiodące nałogi, samemu tylko Oświeceniu Klassy Rolniczey ustąpić mogą. Nim zaś to zaprowadzone i upowszechnione zostanie, długo ieszcze Włościanie nasi myśleć i szemrać będą. — Róbmy byle tam robić. -— Nie warto szczerze pracować około tego, co dziś daig, a iutro znowu może odbiorg. — Nowy Pan, nowy obyczay. — Pańska łaska na bystrym koniu ieżdzi. — Nie raz nas iuż zwiedziono! nie raz złote góry obiecywano a ołowianych nie dano! Ta tedy taka nieufność, ten, można powiedzieć, pierwszy szczebel do niemoralności i do ostatniego upadku Włościan, wzywa iakonay prçdzéy potrzeby oświecenia idgcego ich pokolenia. Przezeń oni poznać maig różnicę przeniiiaigcéy woli ich dobrych Panów, od stateczney Woli i Opieki Naywyższego rządu, pódl którey tarczg zostang iuż na zawsze. Przezeń dopiero nauczg się i przekonaig, że sg rzetelnie wolnémi i ubespieczonemi w swych pracach, za robkách i własnościach Obywatelmi Kraiu; że możność iak naj lepszego w ich powołaniu bytu, nie gdzieiridziéy iak tylko w ich samych ręku i mocy się iuż znayduie Przezeń oni stang 6iç mniéy dostępnemi oszukaniu, na które ich zewsząd niewiadomość wystawia, i sposobnieyszemi do zawierania dobrowolnych Umów. — Przezeń poznaią niezawodńe sposoby pracowania umieiçtniéy i mienia się lepióy. Przezeń nakonieć, wzbudzi się w nich zgroza i wstyd na te wady, przywary, występki i nałogi, które ich dziś tak sromotnie znamionuig; a których powody zatrą się w ich sercu i pamięci, nie tylko obecnością widocznéy zmiany ich losu, ale nadto poznaniem się na sobie i na prawdziwém swém przeznaczeniu w Związku społecznym. 68J 68) Nieufność(, rodzi pospolicie dotąd skrytą nienawisć do Panów, gotową zawsze do wybuchnieuis. — Nienawiść, prowadzi za sobą obojętność ns dobro Pańskie, nierzetelność i niedbalstwo w odbywaniu powinności; i samo nawet krzywdzeni go przez kradzierz, lub Jakimkolwiek sposobem, usprawiedliwia przed iego sumieniem ;a tę, czyni tem uicbespieezniey&zym w nim nałogiem. — Stąd rodzi się częsta potrzeba używania surowych Co Człowiek w dzieciństwie widzi, to naśladuie, to robi; co słyszy od Starszych, temu wierzy, to bierze za prawidło myślenia i sadzenia o rzeczach; bo sam przez siebie myśleó i sędzić nie umie: podług tego, w nałogi sadzenia, czynienia, spra wr0wania się, pomału wchodzi. A ieźli go nikt i nic od iego błędów nie zwraca, w nich natuialnie zostać i ugruntować się musi. Tym sposobem, wszelkie złe z góry pochodzi.— Żeby przeto zaczynaięce się Pokolenie było dobre, Rodziców nayprzód, Opiekunów dzieciństwa i przełożonych swoiego pierwiastkowego wychowania, dobrych, w rozsądku i obyczaiach kształconych, mieć potrzebuie. śrzodków, upadlających 1 hańbiących kar. — Człowieka tak znikczemniouego, może-li obchodzić dobrowolna nawet nędza, którego iuż nie obchodzą kaydany, więzienie, plagi i żadna ochyda? ---------------- Jeżeli więc Oświecenia moralnego nie będzie, tak îak go dotąd nie było, nędza nie ustąpi z Włoiei naszych. II. Skąd i przez kogo Oświecenie Włościan zaczyna się powinno? Na takich atoli, w stanie Włościańskim nigdy bardziéy nie zbywał iak za dni naszych; ale mogli i powinni byli bydż takiemi: czemuz ich nie masz? — Czy dla tego, że Szkółek dla Ludu Wieyskiego nie było? י— Może bydź i ta przyczyna, ale ani pierwsza, ani sama. — Od półtora bowiem Wieku i przeszło w zaniedbanie poszły, i w ów czas nawet nie wszędzie., albo raczey gdzie niegdzie tylko były; a iednak widzieliśmy ten Lud Wieyski, za życia iuż naszego, daleko lepszym co do obyczaiów, niż iest teraz. Zmiana iego i upadek moralny, nie wyżóy iak od Jat czterdziestu, w kraiu tym widziałnie początek wiedzie i górę bierze. Niech kto chce iak chce myśli, ia utrzymuię, że pierwszy a głównę Szkołę Ludu iest Kościoł; pierwszym i nayskutecznieyszym Nauczycielem iego iest Kapłan. Nauka obyczaiowa w Imieniu Boga i na fundamencie Jego Praw opowjadana, Sankcya Stwórcy nadgradzaięcego i karzęcego stwierdzona, silniey przeymuie duszę, zniewala umysł, podbiia żędze, namiętności i skłonności, nad wszelkie ludzkie przepisy, rady i przestrogi. — Szkółki świeckie, mogę dać, i w rzeczy saméy daię Włościanom naukę i światło o rzeczach świeckich, o rzeczach, że tak powiem, zewnętrznych duszy ale tam, gdzie się świeccy ich Mistrze zabieraię do kształcenia teyźe, bez pomocy Religii i iéy Ministrów marnie pracuię. — Zgadzaię się nawet na to nayrozsędnieysi świadkowie oczni, że takie Szkółki Wieyskie gdzie sam Pasterz Mistrza obowięzek sprawuie, niewymówney dowiodły pożyteczności. Gdzie w Krakowskiém JASZEWSKI, gdzie w Lubelskiem PIRAMOWICZ, gdzie w Mazowszu WORONicz uczyli; gdzie dziś ieszcze, równi tym w gorliwości i znaiomości swoiego powołania, niektórzy JJ. XX. Plebani uczę; wyrażnę różnicę Ludu od innych Parafiy we wszystkiem postrzegać można. Bo w świeckich nawet rzeczach i naukach, Lud Wieyski do tgd większe okazuie zaufanie ku Charakterowi, a nawet ku samey sukni Kapłańskiey; iako przywykły do Mniemania, że Xiędz naylepiéy wszystko wie i wszystko umie. Nie niedostatek przeto Szkółek Parafialnych po Wsiach, (iako niektórzy sgdzg) ale raczey zmnieyszoną znacznie liczba Duchowieństwa zakonnego i świeckiego, ustałe częste niegdyś po Parafiach Missye Kaznodzieyskie, zaniechane Jubileusze, owa to uroczystsza i tem podobno pożytecznieysza rekapitulacya sumienia i Chrześciańskiey obyczayności, nie trafny dobiór Pasterzów a mianowicie ich namiestników, etc. etc. przyłożyły się do ostygnienia w bogoboyności Ludu, i do zatarcia prawie w iego pamięci zasadnych wiadomości utrzymuięcych iego Moralność; a poczęści podobno i do oboiętuości dla Keiigii, ktorey Praw nieprzygotowanego i oziębłego wykładu, drzymiący iuż tylko, ziewaiący, i nie słyszący słucha. Pierwéy tedy niżli o Dzieciach, pomyśleć należy o Rodzicach, o mlodych ieszczę Małżeństwach, o dorastaiącey iuż Młodzieży, aby tych wszystkich oświecić, dusze ich ukształcić, i iakiemi dla Boga, dla siebie, dla bliźnich, dla Wszystkich zgoła z któremi ich Społeczność i potrzeby życia więżą bydź powinni, z Katedr i przez Mistrzów, świętością Religii i Powołania upoważnionych, nauczyć. Tym przed innemi sposobem, wrócić się tylko może pod strzechy Włościan trzeźwość, wstrzemięźliwość, spokoyność, wierność, rzetelność i przykładność życia, ta naypierwsza tama przeciw wylewowi zepsucia. Przysposobienie, do tey nieporównaney z żadną inną w Społeczeństwie Ludzkiem posługi, Osób mających się nią zaiąć, iest rzeczą godną nadéwszystko Prawodawczéy u wagi i pieczołowitości Naywyższego Rządu, iako warunek główny ulepszenia doli naszych Włościan, i ieden z istotnych śrzodków ziednania skutecznosci nieomylney, przedsiebiorgcym się w tym względzie R.eformom. Tym przeto końcem, składam pod światłe roztrzgśnienie Prawodawczéy Mądrości, następuigce osignienia pomienionego celu sposoby: Nayprzód Rozpatrzenie się w przyczynach odstręczających od nieiakiego czasu Młodzież wszelkiego stanu od Powołania Duchownego, i przedsięwzięcie zachęcaigcych śrzodków. 2re Uposażenie podupadłych Seminaryów przystoyńemi funduszami, z różnych realności Duchownych w zarządzeniu Skarbu będących, dla nie mogących się utrzymywać o swoim koszcie Kandydatów do Stanu Duchownego; a oraz wzięcie pod szczególniejszą Opiekę ich Dochodów, Praw, dawnych swobód, i nowych Ustanowień: Zabronienie iak nayściśleysze przyymowania do tychże Seminaryów, jako niemniey do Zakonów w których nie traktuig się Nauki, a tém bardziéy do wyższych święceń, Osób udaięcych się za Powołaniem Duchownem któreby Umiejętności i Nauk Filozoficznych w Szkołach Głównych Kraiowych nie pokończyły, i Zaświadczenia znakomitego postępku od Wydziału Filozoficznego i Rektora nie zyskały. — Ani w tey 6g) Nie można słyszeć bez zadumienia niektórych, poważnych nawet Osób Duchownych mówiących, — ,, Co Xiędzu po Matematyce, Fizyce, Mechanice, Hidraulice, Astronomii, Technologii Rolniczey! — Co mu po nich? bardzo (odpowiadam) i bardzo wiele! ---------Takie bowiem Wiadomosci różniąc go od nieumieiętnego pospólstwa, iednalyby mu tern samém więcey powagi i szacunku w Oczach swiatleyszéy Publicznosci. — Miąłby prócz tego, w ustroniu mianowicie wiéyskiém, czem się zatrudnić przyjemnie pożytecznie. Zginęłoby wiele mierze przyymowanę hydż nie po winna za wymówkę, trudność utrzy mania się w Akademii na Naukach, z przyczyny ubóstwa. Eo Uczniowie Akademii zatrudniać się mogę, tak iak się zatrudniaię i teraz, funkcyę Dyrektorów Uczniów Szkół niższych, wiele nieprzyzwoitosci, które pochodzą z jałowosei głowy i z próżnowania; bo, otium ttt pulvinar diaboli. — Coby to było za piękne i chwa!ebne zatrudnienie dla Plebana lub iego Wikaryusza! uczęszczać w dni Świąteczne i w chwile wolne po pracy Włościan, do ich Chatek; a tam, z Oycowską poufałoscią i powagą obcuiąc, oswiécać prostaczków w wielu rzeczach rozprzestrzeniaiących ich poznawanie, rozum, dowcip, 1 kształcących rozsądek, a wykorzeniających szkodliwe przesądy. — Co za pożytek! naprowadzać na doskonalszą około roli robotę, na porządnieysze gospodarstwo; porozumiewać zdatnosci umylu i rąk dzieci i Młodzieży, a podług tego, pomagać im przez swoie wiadomosci do sposobienia ię w talentach 1 dziełach powołaniu ich przyzwoitych; wreszcie, przykładnoscią i częstą obecnoicią swoją, odwodzić wszystkich od złych nałogów, od Karczmy; od zgorszeii domowych. — W ten czas to ten Lud prosty, mógłby sprawiedliwie myż!3ć i mówić: ii Xiçdz najlepiej wszystko wie i wszystka umie. dawaniem lekcyy prywatnych, pornoc§. przy Pensyach czyłi Konwiktach; a nawet, przyigwszy pierwsze święcenie bez mięszkania w Seminaryum, z niektórych Kościelnych posług korzystać, sposobność także znaydg. 4tc Nie dozwalanie, bez względu na Imię i maiętek, nikogo przypuszczać do wyższych Święceń, ktoby nie mięszkał w Seminaryum przez przecięg czasu przepisany. Chybaby kto z odbytych zupełnie i z pożytkiem, wyznaczonych Nauk Filozoficznych i Teologicznych, okazał Swiadectwo Szkoły Główney i iey Rektora. Przeciąg zaś mięszkania w Seminaryum, dla Alumnów którzy wspomnionych Nauk Teologicznych nie odbyli, nie krótszy iak trzechletni bydźby powinien. Ze Zakazanie prezentować, a tem bardziey Prezentowanych instytuować do Plebaniy, takich Duchownych, którzyby przez Konkursowe Examina, na wzór tych iakie były za rządu י . Austryackiego w częściach Polski przez niego zaiętych zaprowadzone, a teraz zostały zaniedbane, nie przesali. 70) 6ie Uznanie za wystarczaiący Tytuł, do wyższych Święceń Kapłanskich, mieysca przyiętego na Bakkalarza czyli Nauczyciela w Szkółce iakiéy Wieyskiéy, pewnym do życia i utrzymania się dochodem opatrzonego, z obowiązkiem nie oddalania się od niéy naymniéy przed dwiema laty, i przed udowodnionemu wezwaniem de innych zwyczaynych fun kcyy Kościelnych, zapewniaięcych 70) Zdarzały się wprawdzie i pod Rządem Austryaekim w takowych Konkursach niektóre nieregutaniości przez sprzyianie szczególne komuś z konkurruiącycli, przez instaneye, i inne tym podobne względy. Ale niedostatki otwieraiące do złego drogę poprawić, luki któremiby się to wkradać mogło pozastawiać, ie tak powiem, przez przezornieyśźe urządzenia, nie byłoby rzeczą niepodobną. — A przytem, chociażby mocnieyszy owad czasem paięczynę przebił, słabszy niewątpliwie zostać w niey musi; takiego zaś, zawsze będzio więcey, przystoyne Xiędzu obeyście, po upłynionym wspomnionym czasie. ך me Obmyślenie przystoynych dochodów tym Plebanom, którzy przez różne wypadki zbyt maię uszczuplone, i ulżenie Duchowieństwu Curam animarum maijcerau ciężarów, stósownię do liberalnych Zasad Sprawiedliwości, i ważnych w Spółeczności Narodowcy iego Przeznaczeń. Temi nie wielu ale silnemi, z Naczelnikami Hierarchii naszey Kościelney umówionemi sposobami, nie byłoby może trudno Naywyższemu Rzędowi osiągnęć w krótkim czasie wielkiego celu, przygotowania całemu Rraiowi Pasterzów doskonałych i zapewnienia Ludowi Wieyskiemu niewątpliwych korzyści moralney iego Reformy; przy którey dopiero, oświecenie iego świeckie skutecznieyszem bydż zacznie. Gorliwe Zwierzchności Edukacyyney usiłowania, dężę swoię drogę statecznie i nieprzerwanie do rozszerzenia światła Nauki pomiędzy Ludern Wieyskim. — Życzyć tylko pozostaie, aby Konwikt Alumnów na Nauczycielów Parafialnych przeznaczonych, nie zawiódł iey nadziei; i zamiast uzdatnionych do swego przeznaczenia Ludzi, nie rozlewał na wsie nieobyczaynych trzpiotów; tem niebespiecznieyszych, że wziętych z prostactwa i niedopolerowanych, ale tylko przetartych. — Oprócz tego albowiem, że Konwikty świeckie dorostéy Młodzierzy, podług wyznania tych którzy się w nich znaydowali, pomimo ścisłego dozoru, bywaię razera tak nauki iako zepsucia i złego dowcipu szkołę; może i to ieszcze następie, iż sposobieni w ich Młodzieńcy na Bakałarzów, przez próżność wiekowi właściwę, albo poczytaię się za Mistrzów, ze wstrętem patrzgcych na niskie (podług ich mniemania) przeznaczenie swoie, i godnieyszych czegoś lepszego; wyydę na zapędzaięcych się za granice swych wiadomości mędrków, zamiast nauczenia bałamucących głowy wieyskiey prostoty 71) —- Przypuściwszy atoli ze przezorne rozporządzenia, i Konwiktorów od zepsucia ochronię, i drugim pomienionym nieprzyzwoitościom zapobiedz szczęśliwie potrafię, daleko iednak bardzo będzie ieszcze do tego, aby Parafie liczne Kraiowe opatrzone zostały sposobnemi Nauczycielami. Zaradzaięc temu, moznaby zobowięzać XX. Wikaryuszów przynaymniey, aby tam gdzie sę ich Kościoły 71) Nauki Bakkalarza, ograniczachy się dla tego powinny do samey tylko potrzeby Ludu Wieyskiego, i składać się z prostych Wiadomości Religii, Moralności praktyczney, Pisania, z Czytania dobrego po polsku i po łacinie dla posługi nawet Kościoła, Arytmetyki, Mechaniki praktyczney i Budownictwa Wieyskiego, Technologii Rolniczey, Ogrodnictwa, Znaiomóści Ziół Kraiowych Lekarskich Kantu oborowego, i Muzyki organowey dla możności przygrywania śpiewaniu Kościelnemu, i tych wiadomości, o których w wyliczeniu Przedmiotów Instrukcyi Włościańskiey mówić będziemy nizej sprawowali tym czasowo funkcyą Nauczycielów Młodzi wieyskiéy, po dług Przepisów Zwierzchności Edukacyyney, aż do osadzenia mieysća Bakkalarzem świeckim. JJ. XX. Dziekanów zaś zaprosić, aby pełnienia przez tamtych takowego obowiązku, ściśle przy zwyćzaynych Wizytach doglądali, Dzieci Uczące się examiftowali, i Raporta w tym przedmiocie Zwierzchności Edukacyyney zdawali. Nadgrody dystyngwuięce gorliwszych i pilnieyszych Nauczyćielów, niepowinnyby tu bydź przepomniane, a dopełnione z chwalebnem świadectwem przez nich obowiązki, przy Konkursach o Bénéficia i Stopnie w Hierarchii Kościelney, za zasługę na pierwszeństwo, obok równey z współubiegaigcemi się zdatnośei, bydźby imi mogły poczytane. Nie wchodzę tu w trudności i przeszkody, iakich rozszerzenie Instrukeyi pomiędzy Włościanami du znawać moźe to z przyczyny rozrzuconych i odległych od Szkółki Parafialnéy Włości, iuż z niemożności gromadzenia się Młodzi każdego czasu na Naukę, z iakichkolwiek będż powodów; iuż z przyczyny nieodrywania od Domu, potrzebnych do pomocy góspodarskiey Rodzicom, hiedorosłych nawet Dzieci i t. d. — Nie idzie albowiem o to aby wszystko razem i nagle zrobione było, ale aby się iëdilak hic nie zaniedbało CO może bydź zrobiOrtem; Niechaj tyrrt czasem W nayludnieyszéy Parafii, d.zi6sięć tylko albo piętnaście. Młodzieży, co pięć lat, odniesie pożądany ze Szkółki pożytek; á zapatrzenie się na nich, i idęca za tem emulacya sai tnychże Rodziców, dopomoże nie1 znacznie i niby samo dęźnie, do t upowszechnienia w całey Parafii potrzebnego i przyzwoitego Włościanom Oświecenia. Idzie tu zaś więcey o to z iakich żywiołów to Oświecenie Rolniczego Stanu ma się składać? — Podług moiego rozumienia, innych ža dnych przedmiotów Instrukcya Włościan nie powinnaby zaymować nad następuiyce, to iest: l. Czytanie i Pisanie. Arytmetykę do potrzeby Włościan zastósowaną. 5 Naukę prosty o Taiemnicach Wiary, Dogmatach i Naukach Kościoła Katolickiego, zupełnie i słowo w słowo podług Katechizmu Grzegorzowego, bez wszelkich Kommentarzów. 4. Naukę Moralny Ewangeliczny o Powinnościach względem Boga, względem siebie, względem bliźniego i względem Zwierzchności, podług Praw i Rad Ewangelicznych z przytoczeniem własnych słów Xsa Pana. Naukę praktyczny Moralny o dobrych przymiotach towarzyskich i przeciwnych im wadach bez zmyślonych dziecinnych przykładów. 6. Pieśni Historyczne NIEMCEWICZA, celem dania wyobrażenia Dzieiów Oyczystych. 7. Mechanikę Praktyczną, która w Niedziele i Święta Starszym nawet po odbytem ranném Nabożeństwie bydźby mogła wykładana. 8. Wiadomości z Technologii Rolniczey z Ogrodnictwem. 9. Wiadomość o Roślinach Lekarskich używalnych i ich skutkach. 10. CZYTANIA (a) Wyiątków o Fenomenach 7z) Mam to z doświadczenia, iż Moralna Nauka zmyilonemi dziecinnymi przykładami obiaśniana, sprawilie w dornstaiących Dzieciach pewną odrazę aż do nazwiska, i wydaie im się bydź nie wartą ich uwagi i Nauki. — Rzeczy poważne, poważnym sposobem wykładać należy i prawdziwemi historycznemi zdobić ie przytoczeniami, które równie iak zmyślone młodociany umysł zaiąc i bawić mogą. Nie potrzeba na to oszukiwać serca i umysłu, ażeby ich uksztalcić, ile iest, kiedy aapytuiącemu się Dziecięciu, prawdai to? nie można śmiało odpowiedzieć, prawda Fizycznych i osobliwych skutkach, w Naturze postrzeganych, celem wykorzenienia przesadów i zabobonności, —(b) Zbioru Ustaw Kraiowych tyczgcych się Włościan w szczególności; tudzież Ustaw Policyynych i Kryminalnych, stósawnie do ich potrzeby zebranych, — (c) Wiadomości powszechnych Geograficznych; celem dania im poznać ía za ich wsią iest świat ieszczes tudzież wiadomości Horograficznych o własnym Kraiu, iako to, o iego Ludności, iego Ziemiopłodach, Kopalniach, Rękodziełach, Jarmarkach głównych i t. d. Te wszystkie wyliczone Przedmioty, częścią do uczenia się ich na pamięć, częścią do czytania tylko i zaięcia przyiemnie i pożytecznie uwagi przeznaczone, osobnemi, iasna przez Pytania i Odpowiedzi napisanemi i bynaymniey nie rozwlekłemi elementarnemi Książkami, przez Towarzystwo Elementarne wypracowanemi ohiçte, Nauczycielom Szkółek wieyskich za iedyne źródła uczenia podane i zalecone bydźby powinny. Dla nich zaś samych, osobne instrukcye w Przypisach, od samego Dzieła elementarnego oddzielnych, należałoby ułożyć, ku pomocy łatwiey szego obięcia i tłómaczenia się w rzeczach zawilszych, służyć im maię dni Świąteczne po Nieszporach, (na które Nauczyciel, gdzie będzie; z Uczniami swemi uczęszczać by powinien) mogłyby wprowadzonemi bydź w zwyczay utarczki, gonitwy, trafianie do celu, gry rozmaite i rozmaicie podzielone, częścią dla nadania ciału szykowności i zwrótności, częścią dla odrywania Dzieci i Młodzieży od Karczmy i złych przykładów które się tam nayczęściey spotykają. Wszystkie atoli rzeczy, wszelkie zaprowadzone porządki, z czasem z karbów swoich wychodzg, wkrada się w wykonywanie oziębłość i niedbalstwo. Nie byłoby więc bez pożytku wprowadzić co dwunastoletnie, na przykład, Święta Rolnicze, po Miastach głównych Departamentowych; na którychby, po odbytych Obrządkach Religiynych, Bakkalarzom z pilności i gorliwości w swych obowiązkach zaleconym, Włościanom dobrem gospodarstwem i obyczaynością celuijicyin, Młodzieży. wieyskiéy naylepiey z odbieraney Instřukcyi korzystaięcey i przykładnościg sprawowania się znakomitszey, za Świadectwami Właściciela, Wizytatora i Plebana Parafii, tudzież Nauczyciela, (ieżeliby rzecz szła o Włościan) publiczne Nadgrody od Naczelnika Departamentu w Imieniu Monarchy, z iak naywiększę uroczystością i w oczach całego Ludu rozdawane były. — Wzięcie do Szkół Wyższych na Nauki kosztem publicznym lub prywatnym. Medale, Książki, Narzędzia Rolnicze, Modele Machin. Bydełko, a nawet i zapomożenie pieniężne podług okoliczności, istotę takowych Nadgród mogłyby stanowić. Oto iest wykład krótki sposobów, iakiemi nadaćby można Ludowi Rolniczemu potrzebne Oświecenie które wydobywszy go nayprzód z upokorzenia i pogardy iakg niemal sam dzisiay ma dla siebie, podniesie iego Duszę, rozprzestrzeni zbyt ściśnione Rozumu obręby, zaostrzy dowcip, przyspieszy lepsze wychowanie domowe, obmierzi mu nałogi prowadzyce do nędzy, i postawi go w rzędzie polerownych Europy mięszkańców i pożytecznych Obywatelów Kraiu, muszących kochać tak dobroczynny Oyczyznę. DOKOŃCZENIE Po takowem iuż wystawieniu i rozbiorze Przyczyn wewnętrznych i naybliiszych, iako też zewnętrznych i dalszych nędzy naszych Włościan po przełożeniu Uwadze Naywyższego Rzędu i Prawodawczéy Jego Mędrości Sposobów i Srzodków, nie tak może namiętnościom i szczególnym a szkodliwym ludzi widokom dogadza ięcych, iako raczey do rzetelnego stanu rzeczy naszych, do dobroczyn nych Rzędu zamiarów, do nadarzoney sposobności przyprowadzenia ich do skutku iedynie zastósowa nych ,nie pozostaie mi nic więcey iak tylko prosić o względne myśli moich przyięcie, a błędów i omyłek łaskawe przebaczenie i poprawienie. Lubo zaś pozwoliłem sobie daleko odstępie wtem Piśmie, od porzędku wskazanego przez Punkta do odpowiedzi od Prześwietnogo Ministeryum Wewnętrznego podane, śmiem iednak mniemać, że pominęwszy niektóre wyczerpane iuż i łatwiejsze przedmioty, uczyniłem podług możności zadosyć w główniejszych, Woli wezwaniu publicznemu Rzędu. — Niech mi więc teraz wolno będzie dokończyć, tąk iak zaczęłem, DEMOSTENESA słowy któremi on także trzecią do Ateńczyków przeciw Filipowi Mowę zakończył. — Oto sę podług mnie Sposoby któremi byście ieszcze rzeczy wasze poprawić mogli Jeżeli iednak oświeceńsi odemnie Ludzie maię coś lepszego do powiedzenia, niechay mówię, niechay przełożę. Co do mnie w którękolwiek stronę Wola wasza przeważy, prosić zawsze będę Bogów, aby na iak naywiększy pożytek dla Rzeczy Pospolitej wyszła. KONIEC Wykład Proiektu Działań Skarbowych w zniesieniu Długów Ziemiańskich, w użyciu (ieźliby konieczna wymagała potrzeba) Biletów umarzaiących one, iako też w wyprowadzeniu tychże Biletów z Kursu. Nayprzód. W Summę Kapitalnę od każdego Dłużnika należnę prywatnym, obrócony na Srebrny Monetę grubg dzisieyszéy Stopy Pruskiey, podług Kursu teyże wzgiędem Złota Hollenderskiego, gdzie tego potrzeba wypadnie, wrachowane zostaną Procenta tak zaległe iako i biegnęce po 6 od Sta, aż do terminu pierwszej wypłaty Wierzycielom ich, przez Skarb maijcey bydź rozpoczętey. Wyrachuie się, podług Prawidła potrącania, procent 3 od Sta Skarbowi należny od Summy Kapitalnéy nieskonsolidowaney z Procentami Wierzycielskiemi, 1) i takowy procent, dla ułatwienia zbyt żmudnych przy wypłatach rachurików, z pomienionj Summ Kapitaln, i z procentami Wierzycielskiemi skonsolidowany zostanie. —Tak np. iź gdyby Massa wszystkich długów przez Skarb przeiętych, była 150 Milionów, tedy Procenta Skarbowe 2gcio letnie wynosiłyby 59 Milionów, co razem czyniłoby 189 Mil. — a z Procentami podług Prawidła Rozdz. IV 1 Straci cós wprawdzie Skarb, przez ustąpienie pro centu od przeiętych Frowizyy Wierzy cielskiclą Dłużnikom; ale ta strata kompensuie się poniekąd możnością użycia Kapitałów actenuatim płaco— nych przez nich; a oni, przez tę łaskę Skarbu,, nie są wystawieni na płacenie Procentu od pro— centu, coby samze Procent Wierzycielom należny o 2 od Sta powiększyło. — Tym czasem, zależą łoby to od Woli i Dobroczynności Rządu, Lit. b) na rzecz Kredytarów obra chowanémi, wynoszęcemi, daymy na to, 36 Mil. wyszłaby całkowita tak skonsolidowana Massa na 225 Milionów. jcie. Téy tedy Massy na 23 Części równych podzielonéy, Dłużnicy wnosiliby do Skarbu corocznie na terminie oznaczonym, np od dnia 1 Stycznia do ostatniego tegoż, część w Srebrnym Kurrencie; która to i część podług przypu szczoney odemnie massy czyniłaby g Milionów. Ątc. Wypłaty ze Skarbu dla Wierzy cielów, końcem dania mu ulgi i czasu do uczynienia porządku, nie zaczęłyby się aż dopięro W Roku następuięcyrn od dnia 1 Lutego do ostatniego Marca. I odtęd, na tymże samym terminie corocznie powtórzone by były priez lat pięć, w stosunku f części Kapitałów i procentów Kredytorskich skonsolidowanych. 5tó. Jeżeliby nieodbitę ńiemożnościg było dla Skarbu, uskutecznić tako we Wypłaty gotowizną pieniężną, na ten czas Nay wyższy Rzęd udał by się dû ostatecznego Srzodka iiistanowienia Biletów umarzaiących Długi. I wspomnione dopiero wyzey wypłaty, w iedney połowie gotowiznę, w drugidy zaś takowemi Biletami dopełniane bydżby musiały. Takowych Biletów, podług przypuszczoney od nas wyzey w Art. 2. Massy Dłuźniczey 186 Mil. wynoszęcey; weszłoby przez lat 5 w cyrkulacyę za 93 Mil. Złotych. (ite. Kurs Biletów, iako Hipotekę nayoczywistszę maiących, byłby przymuszony w wszelkim Handlu i w wszelkich czynnościach między Obywatelami i Mięszkańcami Kra iu w równości z Kurrentem Srebrnym; pod rygorem kary pienię żney, wyi-ównywaiącdy podwoynéy Wartości Sumrcy Biletowey nie przyymowaney od kogożkolwiek W wy. wypłatach, lub odmówionéy zdawki monety brzęczycy w drobnieyszym kupnie; i trwałby przez Pięć Quinquenniów. jme. W drugiego dopiero Quinquen nium Roku îwszyin, zaczyłby Skarb umarzać Bilety przez wymianę co roczny ÏT części cyrkuluiycéy Massy za gotowiznę w Srebrnym Rurן rencie, tak iż z końcem piytego Quinquennium cała ich. Massá z cyrkulacyi wyprowadzony bydźby mogła Termin wymiany mógłby bydź naydogodnieyszy od 15 Maia do końca Czerwca, w Kassach Zmiankowych przy Prefekturach ustanowionych i w obecności samychże Prefektów. 8nc. Bilety umarzaiyce Długi, z poczytku w Kurs idyce, mogłyby bydź wygotowane na Złł. 1. 5. 10. 50. 100 i 500. — W ostatnim zaś Roku pierwszego Quinquennium Wymiany, resztę niezmienionéy przyniesioney iakieykolwiek do Zmienienia Summy, wydałyby się nowe na ten koniec przyipos obione na ZÜ. 1. 4 8 40 80 i 400, nowemi Znamionami oiatrzone, oznaczone wyrazami Q11nq1tr.nn.ium. Dr u gie, i w śrzodku maiące wyrażony pozostającą w tyrkulacyi Summę, — Na końcu drugiego, wniydą znowu tymże sposobem w Kurs inne, podobnież f częścią zmnieyszony Walor pieniężny maiące, ż wyrażeniem pozostaiącey w biegu Sumtny 5 i tak d. aż do ostatniego Quuiquennium wymiany. — Stare Bilety od oznaczonego terminu do wymiany, żadney Cyrkulacyi mieć nie będą; i owszem przy wymianie onych na nowe w oczach zmieniaiących, lub przez nichże samych, na pół zupełnie rozdarte, i tak Skarbowi odesłane zostaną. Qte. Ostatnia wymiana umarzaiąca do reszty Kurs Biletów odbywać się podobnież będzie w Kassach Zmiankowyćh przy Prefekturach, z tą tylkó różnrij: — (a) Jż zmieniaiý cym, całkovicie iuź Bilety za gotowizrfę wynieniane bçdg. C® dla Skarbu żadnym uszczerbkiem bydż nie może, bo ten każdego Rokit więcey nad 47 tżęść Kapitału wymieńialnego wtlonecie, pomiędzy Kassy Zmiankowe nie rozdaie. — (b) Źe te Kassy, gdzie zmienianie ustanie, uwiadomione przez Korrespondencyg ó zabraknienitt pieniędzy w innych, zbywaigce u siebie od wymiany, onymże prześlf fi a tym sposobem, wymiana daley trwać będzie ciggle, aż do ostatniego wszystkich Kass wyczerpania. — Co będzie znakiem, iż ieżęliby ieszcze co Biletów w Cyrkulacyi pozostawało, te bydźby musiały niezawodnie żfałszowane. i o te. Wszakże dla uniknienia uszczczerbku Obywateli prywatnych, zaraz po upłynionym terminie osta-t tniey wymiany, który dłuższy nad 3 Miesigce bydźby nie powinien, roz: rozpatrzy się Skarb w swoich Rachunkach dla powzięcia dokładney wiadomości, ile iakich w każdym terminie tak za gotowiznę, iak za nowe, wymienionych zostało Bi letów; a ieźliby się znalazła jakowa ilość nie wykupionych ieszcze z Mas sy w Cyrkidacyę puszczoney, względem tych obwieści gotowość wymiany, naydaley w przecięgu Pół Roku od terminu ostatniego, ale nie gdzieindziey iak w wła snem tylko Skarbowęm Biórze. Po którey tp Wymiany terminie pozostaięce Bilęty, żadnego Kursu i Waloru mieć by iuż nie mogły i nie powinny, Skarb zaraz od pierwszego Roku Pierwszego Quinquenniinnr corocznie przez przeciąg tegoż Quinquennium, w Podatkach, Cłach, i wszelkich Dochodach swpiph Część,całey Massy Bile towey w Cyrkulticyg przeznaczonéy i w ciggu pięciu lat puszczonę w nię bydź ma;gcéy. W drugim zaś i następujących Quinquenniach, przyymowałby w pomiemonych Wypłatach część Massy Biletowéy będgcey w Cyrkulacyi, tym końcem przepisze Skarb na każde Quinquennium, ile w Podatkach, Cłach, Dochodach, każdy z kontrybuentów, (podług proporcyi, maięcey bydź przez tenże Skarb przyy mowaney Części, do całego swego Dchodu, w Biletach wnosić powinien . Okoliczność tę tak obianiami gdyby np. część w ciągu tgo Quinquennium przez Skarb w Biletach maiąca bydź przyjmowana, stanowiła część całkowitego Skarbowego rocznego Dochodu, tedy każdy składaigey Podatek, Cło, Dzierżawę i t. d. ך częśej w brzęczęcey monecie a wnosiłby tylko w Biletach. — Wchodzące tym sposobem do Kass swoich Biletowe Summy, rozdżiehłby Skarb w wydatkach swoich proporcjonalnie pomiędzy Etat Cywilny i Wojskowy przez siebie opłacany. Zdaie się wnioskiem bydź naturalnym, iż skoio Skarb wptowadza Bilety na morzenie połowy prywatnych Długów, tedy i Dinźnicy połowę także powracanych Summ dłużnych Skarbowi, w Biletach wyplaeaćby mieli prawo. Wszakże zważaigc iź Dłużnicy nic najem nie tracę, że Monetę się wypłacaię, gdyż tę zawsze Wierzycielom swoim wypłacić się sę cbowięzaneini ,tudzież, że Skarbowi do wycięgnienia z Cyrkulacyi Biletów, zapas w Monecie brzęczęcey jest corocznie potrzebny nakoniec, ze cyrkulacya teyże w Kraiu by się zmniejszyła, albo za granicę Srebro by wyszło: przeto dla zapobieżenią rzeczonym złym skutkom, a oraz przez względ, iż ściśle rzecz biorąc, żadna krzywda przez to Dłużnikom się nie czyni, utrzymanie ich przy obowięzku wypłacania całej Części w Kurrencie Srebrnym do Skarbu corocznie, rzeczy przyzwoitą bydź rozumiem. Owszem, celem utrzymania Monety w Cyrkulacyi i w Kraiu, mozeby było dogodnie, ustanowić : azęby w wszelkim kupnie i w wszelkiey wypłacie z Kontraktu łub iakiegokolwięk interessu między prywatnemi, lub iako cywilnie prywatni czynigcemi, wypadaięcey, a tysiąc Złotych przenoszącey, półowa koniecznie Monety a połowa Biletami, czyli to ratami czyli też razem płacona była. Dla zbliżenia pod ieden rzut oka tej całey Manipulacyi, przyłączam Tablicę wyrazaićjcg Nayprzód, Stan wypłat pięcioletnich, Długów Ziemiańskich, przez Skarb Publiczny. Powtóre, Stan wykupna i umorzenia Biletów Skarbowych co pięcioletni. To zaś wszystko na fundamencie następujący przypuszczeń : a) Iż Massa Długów prywatnych Z procentem Wierzycielskim skonsolidowana wynosi 180 Milionów. — b) Iz ta taka Massa skonsolidowana znowii z Procentem należnym Skarbowi w dwóch od Sta Wychodzi na 225 Mil.: —- c) Że podług tego rachunku Część Długów, maiąca bydź do Skarbu przez Dłużników wnoszona wynosić będzie 9 Milionów d) Źe nakoniec Skarb wypłaty swoie w Rok po pierwszey Racie od Dłużników odebraney rozpocznie; ha który to Rok Normalny 1818 przypuszczam. TABELLA wystawiająca Naypvzôd Działania Skarbowe w Wypłacie Długów Prywatnych Wierzycielom w przeciągu Pięcioletnim każdego Roku od dnia 1 Lutego do 15 Marca; wynoszących w przypuszczeniu St.ihme igó Milionów Ził. Polskich. Jí Lata Wypíaty. Wypłaca Skarb Kurrentem Pruskim lub iemu równym. Wypłaca Skarb w i Biletach umarzaiących Długi. lvia na fundusz Część z Kapitałów skonsolidowanych składaną od Dłużników. Dodaie co rok w Monecie, na wsparcie Dłużników. Wchodzi w Cyrkulacyą Biletów umarzających Długi, za U W A G I. FRok tszy 181& 18 Mil. 60 0 Tys. 18 Mil. 600 Tyst 1 18 Mil. . . 600 Tys. 18 Mil. 600 Tys. Lubo w tych pięciu Latach wydał Skarb wię!Rok 2gi 1819 JjRok 3ci 1820 18 Mil. 600 T. 18 AI. 600 T. 9 M. 9 Mil. 600 T. 37 Al. 200 1. céy 0 39 Alilion. niźli wziął od Dłużników w 18 M. 600 T. 18 M. 600 T. 9 M. 9 Al. Coo T. 53 AL 800 T. Aionecie; ale też z ârugiéy strony zapłacił !Rok 4tý 1821 18 M. 600 T. 18 AI. 600 T. 9 M9 AL 600 T. 74 Al. 400 T. cały Dług prywatny 186 Milionów wynosząRok 5tý 1822 18 M. 600 T. 18 AI. 600 T. 9 M. 9 AL 600 T. 93 Mil. — — ,cy, nie używszy wiçcey na ten koniec z wła:snego Skarbu nad wspomnione jgAlilionów, SUMMY 93 Alil. — — 93 Mil. — — ן 54 Mil. ---------1 39 Mil.---------— Jako wyżey w Rubryce Jciey.!i to cząstkami. ziałania Skarbowe Wykupna Biletów puszczonych w Kurs w Summie 93 Milionów, na terminie corocznym, od dnia 15 Maia do końca Czerwca, Roku zaczętego szóstego od wpuszczenia ich w Cyrkulacją. Cztery Quinque unia Wymiany Wykupuie Skarb w a następuiących czterech Quinquenniachgnącego w Monecie Biletów, za i Nie odebrał z przyna to funduszuczyny naddanych w Dłużników biel poprzedzaigcem Quinquennium 39 Milionów Pozostałe mu nad wy datek w Monecie z Na końcu każdego Quinquennium Wy funduszów biegnęmiany, znayduie się cych od Dłużników jW Kursie Biletów, za 1823 23 Mil. 250 Tys. 45 ALI. ---------17 Alil. 230 Tys. — — — — 1827 1838 23 M. 250 T. 43 M. -----------— — — — 4 Mil. 500 Tys.) 1832 1833 23 M. 230 T. 43 Al. -----------— — .— — 21 M. 730 T. 1837 1838 23 M. 230 T. ) 36 M. ) — — — — 12 M. 730 T. 1842 1843 69 Mil. 730 T. 46 M. goo T. 23 M. 230 T. -j 171 Mil. ---------------y 17 Mil g50 Il 5a Mil. Po trzecie Działania Skarbowe, co do Podatków etc. opłacanych w Biletach od pierwszego Quinquennium. Przyymuie Skarb co Rok przez przeciąg każdego Quinquennium wBiletach IT 93 Mil. to iest 4 Mil. 650 Tys. l-ë 93 AI. . . . g AL 300 T. K 69 M.750 Tys;. 6 M. 975 T 746 3 AI.500 T.. 4 AI. 65® ל- Ť 23 M.230 T. 2 M. 323 T. —I: Odbiera za całe Quinq nenn ru m w Biletaęh 23 Mil. 46 M. 34 M. 23 M. 11 M. 230 Tys. 300 T.. 873 T. 250 T.. 623 T. !Summa Cyrkuluiących przez Skarb Biletów w gciu Quini 139 Mil. 500 Tys. UWAGI Ponieważ Skarb w pierwszérn Quinquennium, więcey potrzebnie gotowizny w Monecie dla spłacania Kredy torów, i penieważ częściami, nie razem, Bilety w Kurs wprowadza, przeto w ciągu iego przyymowałby mnieyszą ilość w Podatkach, niż w następuiących dwóch Quinquenniach. Żeby się zaś Moneta i utrzymywała w biegu, i Skarb iéy następnie pozbawiony nie był, przeto nie wielkie cząstki, a to proporcyonaine do ubywaiąeey Massy Biletów w dochody Skarbir wprowadzać, zdało się bydź przyzwoitością i potrzebę. UWAGI. Każdego więc Roku, umarza Skarb Riletów za Summę 4 Mil. 650 Tys. W Czwartem Quinquennium Wymiany skła daią tylko Dłużnicy 36 Mil. z ponieważ Wymiana Biletów zaczęła się z siódmym dopiero Rokiem, kiedy iuż Dłużnicy sześć Rat złożyli byli Skarbowi, tak iż im tylko ie3zcze 19 w czterech Quinguenniach Wymiany SunSma!7 i Mil. złączona z Summa 54. Mil. przed zaczęciem Wymiany złożoną, czyni 225 Mil. które Dłużnicy Skarbowi spłacić byli powinni. ) Pokazuie się że Skarb od drugiego Quinquennium Wymiany ma dostateczne fundusze z Wypłat Dłużniczych do czynie nia iéy, i że 2 zyskiem nawet wychodzi, mogąc dysponować znacznemi pozostaiące mi mu w gotowiznie brzęczącey Summami zamiast których cyikuluią ieszcze Summy!Biletowe nic go nie kosztujące 4b Mil. 500 Tys. wynoszące. Poiutóre Działania