O STATYSTYCE POLSKI KRÓTKI RZUT WIADOMOŚCI Potrzebnych tym , którzy ten kray chcą oswobodzić , I TYM KTÓRZY W NIM CHCĄ RZĄDZIĆ. w Warszawie roku 1807. RZUT WIADOMOŚCI OSTATYSTYCE POLSKI. Rozległość Polskiey ziemi topograficznie uważana. Polska z Litwą w swey rozległości, iak były roku 1772, leży między 35 i 50 stopniem długości; a 48. i 56 szerokości. Zabiera około 21 tysięcy mil kwadratowych ; czyli 120. milionów morgów, rachuiąc 20 mil na stopień, a na milę Włok Chełmińskich 171. każda Włóka ma 35 Morgów , a mórg 300. prętów; pręt 6. stóp Paryzkich. A 2 Zima pospolicie zabiera 5 miesięcy, Lato, Wiosna i Jesień resztę. W naywiększe zimy mrozy bywaią między 16 i 24. w średniey zimie między 10. i 16. Lata upały naywiększe do 26. stopni dochodzą. Granice kray ten ma naturalne : od zachodu pasmo gór wychodzące z Karpatów a ciągnące się przez Śląsk : od południa wielki grzbiet Karpatów przypierający aż do morza Czarnego ; Od północy morze Bałtyckie, a między tem morzem i Czarnem rzeka Dniepr i Poleskie bagna, które ieszcze umocnić wypada przez fortece, lub przez polowe okopy. Stosownie do teraźnieyszych Woiewodztw, może być ta ziemia podzieloną na 32. Departamenta (biorę tu myśl uczonego Czackiego : ) Poznańskie, Kaliskie , Gnieźnieńskie zabiera mil. 875. Sieradzkie z ziemią Wieluńską 400. Łęczyckie - , - - 75. Rawskie - - - - 180. Brzeskie Kujawskie - - 135. Jnowracławakie, ziemia Dobrzyńska 175. Płockie - - - - 120. Mazowieckie - - - 760. Malborskie - - - - 120. . Pomorskie - - - - 330. Krakowskie z Oswiecimem i Zatorem 650. Sandomirskie z Radomskim 950. Lubelskie - - - - 455* Podlaskie - - - - 250. Ziemia Chełmska - - - 250. Ruskie - - - - - 1125. Befzkie - - - - 200* Podolskie - - - mil...... 528. Wołyńskie - - - - 1296. Bracławskie - - - - 900. Kiiowskie - - - - 1500. Wileńskie - - - - 1350. Trockie - - - - 1050. Zmudzkie - - - - 700. Nowogrodzkie - - - 900. Brzeskie Litewskie z Pińskiem 1300. Mińskie z Rzeczyckim i Mozyrskim 1950. Mscisławskie - - - - 750. Witebskie - - - - 750. Połockie - - - 1000. Jnflantskie - - - - 240. Jeszcze przydać należy Xięftwo Kurlandzkie — Depar- Departamenta w równinach, w kraiach Zapadłych. Z tych cała Wielko - Polska i cała Litwa , to iest : Poznańskie , Kaliskie , Gnieznieńskie, Sieradzkie, ziemia Wieluńska, Łęczyckie , Rawskie , Brzeskie Kuiawskie, Inowrocławskie , ziemia Dobrzyńska, Płockie, Mazowieckie, Chełmińskie, Malborskie, Pomorskie , Podlaskie, Wileńskie, Trochie , Zmudzkie, Nowogrodzkie , Brzeskie Litewskie , Pińsk , Mińskie , Rzeczyckie, i Mozyrski Powiat, Mścisławskie, Witebskie , są w samych płaskich równinach ; zgoła nie ma od północy , od morza Bałtyckiego we wszystkich tych departamentach tylko same ziemie zamietnie: żadnych gór: kraie wszędzie zapadłe, płaskie : ledwo kilkanaście stóp od poziomu morza wyniesione. Tylko w departamencie Inflantckim, Połockim wskazuią się niektóre wzgórki. Przeciwnie Sandomierskie, Lubelskie, Krakowskie, ziemia Chełmska, Ruskie, Bełzkie, Podolskie, Wołyńskie, Bracławskie, Kiiowskie, leżą w krainach górzystych, maiących naywięcey góry pomorskie. W Departamentach leżących w równinach całe tło ziemi iest pomietnie; niedawno z morza wydobyte; składa się z piasków i z glin. Wszędzie wydaią żyto , w znaczney części rodzą pszenicę. Wewnątrz ziemi tych departamentów znayduie się Bursztyn ; wiele drzew kopalnych, i błotniste rudy żelaza. Te w Mozyrskim są naywięcey dobywane; znay- duią się także glinki, do farbowań używanemi bydź mogące. Departamenta w krainach górzystych. W Woiewodztwach zaś leżących w kraiach górzystych, takie są podziały : w Sandomirskiem. Radomskiem, w Oświęcimskim , Zatorskim i w znaczney części Woiewodztwa Krakowskiego, to iest od uyścia Pilicy, aż do Wisły pod Krakowem , wszystkie te kraie składaią się z gór pomorskich, i z gór osepych. Mieszany ił z wapnem; przeto maią pola bardzo ’urodzayne , w różne zboża, szczególniey w pszenicę. Pod temi zaś pomorskiemi i osepowemi warstami , znayduią się głębiey góry ościenne czyli pierwotno warstwe. Te są bardzo bogate w całym tym kraiu nieprzerwanie na kilkadziesiąt mil w kopalnie żelaza, rudy glonney; w miedź, ołów, w galman czyli zynk; w srebro z którem miesza się częściami złoto. Również w całym tym kraiu mnostwo kopalnego węgla. Przeszedłszy pod Krakowem Wisłę zaczynają się coraz wyżse Karpackie góry, które tu stąd wzdłuż sto mil mieć mogą; a wszerz aż do granic Węgierskich od 10. do 15. mil zaymuią, i składaią części Woiewodztwa Krakowskiego i Woiewodztw Ruskich. Od Krakowa zacząwszy wzdłuż podgórzem Karpatów, aź do Multan i Wołoch ciągną się nieprzerwane kopalnie Soli i Warzonki; liczne Kopalnie siarki , gęste źródła siarczyste, skałoleie , węgle; kopalnie żelaza, gipsy i skałki. Wysokość grzbietu Karpatów wynosi się do 1300. sążni. Woiewodztwa Lubelskie, Chełmskie, Bełzkie , Podolskie. Wołyńskie , Bracławskie są górzyste. Ich wysokość naywięcey do dwóch tysięcy stóp zachodzi. Okryte ziemią płonkową i margielem , są z całych kraiów Polskich, równie iak Sandomierskie i Krakowskie nayobfitsze w rozmaite zboża, sczególniey w pszenicę. Maią rożnego bydła piękne gatunki : osobliwie Wołyń , Podole, Ukraina hoduie dzielnych koni stada, i wielkie rogatego bydła tabuny. Pospolicie grunta tak są żyzne, czarne, płonkowe, iż w wielu mieyscach gnoiu niecierpią. Naturalnie rodzą Karczochy , Szparagi , Kawony. Nadto w całem Podolu i Ukrainie ziemia pełna Saletry, w zupełnem podobieństwie do tey , iaka znayduie się w Egipcie. Rzeki spławne w Polsce. Niemasz w Europie drugiego kraiu tak licznemi podzielonego rzekami , tak sposobnego do handlu, iak Polska. 4819. rzek i rzeczek liczy, które między morzem Baltyckiem i morzeni Czarnem ziemię tę przebiegaią. Biorą początek iedne w Połockiem lub w Inflantskiem , co dawniey Orteiskiemi góry zwano; Drugie wychodzą z Karpatów; Inne z Poleskich błót i iezior. Skądkolwietk zaś wsczynaią się, wszędzie niektóre toczą swe wody do Czarnego, a niektóre do Bałtyckiego morza. Z tych rzeki portowe , iuż spławne są; Dniepr, Dniestr, Styr, Bug, Brusa, Wieprz, Wisła , Wisłoka, Dunaiec, San, Nida, Proszna, Warta , Pilica, Narew, Narewka, Brda, Noteć , Swinta w Żmudzi, Wilia , Horyn , Słucz. Nierównie więcey ich można przyczynić zniesieniem na nich młynów i przeczysczeniem ich koryt. Rzeki i rzeczki które z łatwością mogą być spławne, z sobą połączone, a razem połączyć morze Czarne z Baltyckiem leżą wszystkie w samych płasczyznach; bieg ich wód iest niegwałtowny; wszystkie w tych zapadłych równinach Poleskich , które się od południa na północ przez cały kray od morza do morza przeciągają : w których znayduie się punkt taki, szczególniey w jeziorach Pińskich, z którego naturalnie iedne wody płyną do Czarnego , a drugie do Bałtyckiego morza. Punkt ten był mierzony. Jest 32. stóp wyższy od morza Czarnego, a 17 stóp od Bałtyckiego. W tym rozległym krain płasczyzn , w którym sama natura iuż podziałem swych wód morze Czarne z Bałtyckiem jednoczy; Rzeki, które mogą być z wielką łatwością połączone i spławne, są następuiące : Niemen z Prypęcią ; iuż kanałem Oginskiego połączony, kanał Muchawiecki łączy Prypeć z Bugiem. Berezyna połączona bydź może łatwo z Dzwiną. Za pomocą kanału z Biebrzy w Narew można złączyć Niemen z Wisłą. Dawna iest myśl łączenia Buga z Dniestrem ; Może łatwo stoczyć swe wody Niewiaza z Aą. Hydrograficzna karta tych krain odkryłaby jeszcze setne podobne , dla prostego spławu z mórz południowych na północne i przeciwnie, rzek z sobą połączenie za pomocą kanałów , za pośrednictwem niezliczonych w tych płasczyznach ieziór, które zdają się tu bydź resztami z łączących się tędy mórz kiedyś. Nadto potrzeba iak nayprędzey dróg robionych , kamiennych, iakie iuż znayduią się porobione w Departamentach wyższych, w Krakowskim , w Województwach Ruskich, w wcałem Pokuciu, Karpackiem. W tychże samych departamentach krain płaskich naywiększe znayduią się lasy, zdatne do marynarstwa ; i łatwe drzew sprowadzenie do morza. Ma ieszcze Polska wielkie lasy w departamentach górnych , iakoto: w Radomskiem, w Karpatach wyższych i Pokuciu ; lecz te ostatnie są potrzebne do warzonek Soli. W Radomskiem piece i kuźnice licznych kopalni żelaza , gal- manu, tameczne lasy niszczą. W Karpatach iest drzewa wiele zbytniego, dla niedostępnych mieysc i braku sposobów wyprowadzenia do rzek. Część przecięż wychodzi na równiny spławem; część bywa użyta do kuźnic, tam się znayduiących. Jaką ilość ziemi zaymuią, miasta, drogi, błota, lasy, role i łąki. Z wiela różnych Dóbr pomierzonych po rozmaitych departamentach , sczególniey z rozmiaru urbaryalnego , zbierane pilnie uwagi, doprowadzają do takiego wniosku ogólnego: że pola orne zaymuią tylko ; Łąki ; mieszkania Wody, drogi, pastwiska i nieużyte grunta ; a lasy około Przy pierwszym podziale kraiu Cesarz Austrycki zabrał 2500 mil kwadratowych krainy. Z tych podano w roku 1774. ogólnego na rok wysiewu 2.300,000. korcy. Więc w tey proporcyi Polska cała wów czas mogła wysiewać 19 milionów korcy; a tak rok w rok tylko około 23. milionów morgów ziemi rodziło. To iest trochę więcey, iak szóstą część całey ziemi Polskiey zaymowały grunta orne. Na 19. milionów korcy wysiewu rachuiąc w ogół pięć ziarn na pożytek, cała Polska 95. milionów korcy zboża miała na rok do konsumpcyi. Lecz ten stan ziemi Polskiey bardzo się zmienił; równie iak się nieskończenie zmienił stan cywilizacyi w całym kraiu. Już on dzisiay nie ma nic feudalnego; ale iest w stopniu cywilizacyi tych narodów, w których niż iednorządna monarchia , regularna konskrypcya , regularne woysko , i podatki zaprowadzone być powinny. Rząd Polski, świadczy to Konstytucya 3 Maia, a po rozbiorze. Mocarstwa tu władaiące, miały za cel nieodstępny znisczenie Magnatyzmu ; uwolnienie ziemi z pod stanów przywileiowczych; oddanie tey ziemi właścicielom. I to stało się : Iuż dziś w kraiu niema żadnych Magnatów ; są tylko właściciele. Iuż niema ziemi przywileiowaney : Wszyscy ludzie do nabycia iey własności maią prawo ; Iuż ziemia nierównie lepiey iest podzielona, a tak nieskończenie doskonaley uprawiana; Iuz te ziemie, które niegdyś dwóch , albo trzech Magnatów posiadało, dziś tysiące właścicielów posiada: ludzie spokoyni, pracowici , lubiący porządek, nienawidzący wszelkie fakcyie, zaięci doskonaleniem rolnictwa, handlu, rękodzieł. Iuż stan Chłopski nie iest w poddaństwie. Nie iest on ieszcze w tym stopniu oby watelstwa, iak iest we Francyi ; ale iest w tym stanie teraz , iak był we Francyi przed Rewolucyą ; w iakim iest teraz w Austryi, w Bawaryi w Saxonii. Iest on człowiekiem opieki Rządowey, nie samowładztwa Pana. Iest właścicielem maiątku ruchomego i bydła , iest czynszowo lub wyrobno dziedzicem gruntu z całem swoiem pokoleniem. Ma Prawami oznaczone, i prawami warowane, iego względem Dominium , i Dominium względem niego obowiązki. Tych uchybienie równie w iednym, iak w drugim władza rządowa rozstrzyga, i karze. Nie może żaden Pan odebrać mu gruntu bez przekonania go naprzód w sądzie, że mu się albo zadłużył na tyle , ile grunt wart ; albo że nie dopełnia obowiązków Prawem oznaczonych. Po takim sądowym dekrecie iescze na odebranie mu gruntu potrzeba zezwolenia rządu kraiowego. Tylko w zaborze Moskiewskim stan chłopski iest barzo pogorszony. Jest tam zupełnie wtrącony w stan niewolstwa, on to czuie. Przyprowadzenie go do równego stanu obywatelstwa, iak iest w innych kraiach Polskich , obruszy go przeciw Panom (a) Moskiewskim, i zagrodzi , aby się nie dał uwodzić fanatyzmem popów. Skoro ziemia została oddaną właścicielom i wolną do podziału , widocznie w całym kraiu postępu rolnictwa niezmierne pokazały się skutki. Iuż teraz w ciągu lat dwudziestu pewno trzecią częścią powiększyło się naymniey wysiewu niezawodnie. Dziś zamiast 19. milionów przynaymniey 25. milionów korcy wysiewu iest w Polsce. Okazuie to pomnażający się wychód zboż (a) W dobrach Ekonomicznych stołowych Królów Polskich , Chłop tylko z Włoki pola robił dwa dni, podług Praw im nadanych przez naszych Królów, Te Ekonomiie rozdano między Panów Moskiewskich; Odtąd i prawa chłopów znisczone. Arbitralna robota przez Pana stanowioną była. Zubów do dni sześciu na tydzień roboty nakazał. Chłopi poszli z supliką do Imperatora , odesłano ich do Pana , a ten kilko kazał zaknotować. w Gdańsku i w innych Portach. W roku 1529. więcey łąk, pastwisk, niż pól ornych w Litwie okazuie Statut. A w roku 1544. iuż łąki do pól były, iak 1 :1 ; a po rozmiarze Zygmunta Augusta w roku 1587. znalazło się ornych pól do łąk , iak 2 : 1. Ja sam pamiętam stan Ukrainy, Podola, maiący więcey pasewnych stepów, niż pól ornych. Gdy rolnictwo i ludność Polski przyydą do stopnia, że trzecią część zaymą pola orne, wydawać będzie zboża na konsumpcyą około 200. milionów korcy ; a gdyby połowa ziemi uprawioną była, przeszło 300.milionów korcy reprodukcyi się okaże. A są słuszne mniemania wielu , iż dosyć trzecia część ziemi na drogi, lasy i wody; a dwie trzecie części ziemi mogą być w urodzayną zaięte. W takim razie przeszło 400. milionów korcy byłoby zboża do żywności. Aby Polska prędzey do tak kwitnącego stanu postępowała , trzeba iey dobrego rządu. Lud ten pod dobrym rządem da z siebie wszystko zrobić. Naród iest w swoim charakterze, dobry, ludzki, a razem dzielny. Do swoiey oyczyzny o'Statijstyce Polski. 17 nad wszystko przywiązany. Uważaiąc go ogółem w massie , on gotów dla odzyskania swego imienia i iestestwa przelać swoię krew i poświecić wszystkie maiątki. Dał niedawno świetny swoiey cnoty dowód, gdy okazał, iż na osmey cząstce iego ziemi czterdzieści tysięcy zbroynego Woyska powstało w czasie dwóch niedziel; kiedy inne całe narody tyle uzbroić ledwo zdołaią w lat kilka. Lecz zachoway Niebo! aby lud tak szanowny, przy tem swoiem się cudownem odradzaniu miał wpaśdź znowu w rząd złych , skażonych , albo mało oświeconych ; w rząd samych osób zepsutego klonu ; w rząd tych samych , albo im podobnych , którzy go, iedni przez dumę i złość, drudzy przez nieumieiętność i głupstwo, przyprowadzili do zguby ; aby się przez takich odradzał , przez iakich był zgubiony , zachoway go Boże od magnatów ! ... Jemu trzeba czemprędzey króla; A króla z mocą iednowładztwa; z duchem wielkim stałości i męstwa: króla bohatyra, któryby w urządzeniu zewnętrznem swego tronu i dworu świetności, szukał okazałości w narodzie, i otaczał się zewnętrznie tem wszystkiem, co w nim iest , chociaż wewnątrz próźnem , ale zewnątrz świetnem i okazałem. Lecz który król w zakładzie narodowego rządu , nie upatrywałby tylko swego ludu szczęścia, a w przybieranych do rządu osobach tylko zdatność, pracę, i cnotę, nigdy zaś nieszukał zewnętrznego blasku, bądź imion, bądź wstęg, dawnego tu skażyszcza i zakału... Wiek zboża wy chodzi z Polski. Przebiegaiąc taryffy różnych zbóż przez port Gdański od roku 1649. do 18oo., okazuie się: że od roku 1649. do 1662 , wyszło na rok średni 953,850 korcy; a od roku 1790, do roku 1800, wychodziło na rok średni około 10 milionów korcy. Więc 10 razy więcey zbóż przedawała Polska w lat 130. Również wzrost rolnictwa okazuie się także z pomnażaiących się wysiewów pszenicy. Około roku 1655, wychodziło na rok średni 6817 łasztów pszenicy: Ku końcowi wieku XVII. wyprowadzono dziewięć tysięcy łasztów : a przy końcu wieku XVIII. średni rok wysyłał do Gdańska przeszło dwadzieścia tysięcy pszenicy łasztów. Mimo zwiększoney konsumpcyi w kraiu przez rozstawę w nim gotowego woyska do dwóchkroć stotysięcy przeszło wynoszącego. W uwagach postępu rolnictwa w kraiu od jednego wieku, taki wypada następny stosunek pomnażania się pszenicy, a zmnieyszania żyta. Pszenica w tym iednym wieku co lat dwadzieścia pomnażała się, iak: 1. 2. 3. 3. 4., a żyto zmnieyszało się, iak 19. 18. 17. 16. 16. W jakim stanie Miasta. Tych iest w kraiu mało, gdyż większa ich część nie różni się od wsi , i mieszczanin w nich iest tylko rolnikiem. Rękodzieł , fabryk, prawie żadnych niemasz w kraiu; Jescze dotąd od rolnictwa mało rąk zbywa. Jest zaś w stosunkach rolnictwa z rękodziełami i z miasty pewny stopień pierwszego, na którym dopiero wsczynaią, postępuią, i doskonalą się drugie. Przy dobrym rządzie iuż teraz rolnictwo kraiowe zamożniło się do tego stopnia, iż rękodzieła i miasta swóy wzrost brać powinny. Do tego rząd może nayprędzey użyć Żydów. Tych liczba w stosunku ludności kraiowey w jednych prowincyach 14, w innych 16, ogółem w kraiu część osimnastą składa. Oddaleniem ich powszechnie od szynku trunków, a zwróceniem całego ich przemysłu do rękodzieł, zrobi ich rząd mniey szkodliwemi; owszem bydź mogą użyteczni. Jaka ludność całej Polski. W roku 1776, gdy po pierwszem rozszarpaniu naszey ziemi, każdy ciekawie zaraz rachował , co nam zabrał, okazało się w zaborze Cesarskim 2,700,000, w zaborze Moskiewskim 2,900,000, a w zaborze Pruskim 900,000. Ogółem 6,500,000. Z przerachuby ludzi, co pozostali w Polsce , było ieszcze około 7,600,000. Więc w roku 1776 Polska cała liczyła czternaście milionów ludności. Ta w ciągu iuż blisko dochodzącey połowy wieku, powiększyła się pewnie, tak przez przybycie cudzoziemców , iako przez znaczne osady koloniy, i przez samę powiększaiącą się naturalnie ludność. Zbierane uwagi po rozmaitych parafiach kraiu z różnych tablic spisu rodzących i umieraiących osób, iako też z różnych taryf wiadomości, umierania i rodzenia się, przez rządy w tey mierze zbieranych, okazuie się , iż ludność w krainach Polskich powiększa się, iż więcey się rodzi, niż umiera. Trochę więcey iak trzech na sto rodzi, się ; tak , iż przy milionie umieraiących, milion trzydzieści pięć tysięcy się rodzi. Więc w tym stosunku w przeciągu półwieku, naturalnie milion ludności było przybyć powinno w całym kraiu. Ta nierównie powiększy się ieszcze, gdy przez rządy będą wszędzie usilnie wprowadzane szczepienia Ospy Krowiey. Gdyż naywięcey Ospa naturalna, i Kur czyli Odra u nas ludność wytępia. Drugą uwagę sprawdziłem, a którą iuż dawniey uczynił uczony Tadeusz Czacki , iż w stosunkach liczby mężczyzn i kobiet, powszechnie w Polsce dwóch na sto wiecey rodzi się mężczyzn; coby na milionie wydawało 20. tysięcy więcey mężczyzn, niż kobiet. Francya przed rewolucyą miała 2,549,000. włok Chełmińskich; i na tych liczyła 25,000,000. ludzi. Wypada po dziesięć osób na włókę. Polska ma 3,647,000. włok takowych, a widzieliśmy, iż tylko czternaście, naywięcey, dziś piętnaście milionów ludności rachować może. Więc tylko cztery, albo pięć osób na włókę wychodzi. Gdy Polska tak będzie ludną, iak Francya była przed rewolucyą, to umieści w sobie przeszło trzydzieści sześć milionów ludzi. Jak wiele Polska wystawić i utrzymać teraz może woyska. W stosunkach Woyska, Podatków i Sądowości, uważaiąc pilnie wszystkie trzy rządy mocarstw , co nasz naród skrzywdziły; Przekonałem się i znalazłem powszechne w Polakach, w tych trzech rządach dobra maiących, to zdanie , iż w tych stosunkach nad dwa drugie przenoszą rząd Pruski; tak dalece, że gdyby król Pruski był tylko zmienił tę usilność, tę iawną i skrytą rządową chęć zniszczenia rodu naszego, zniszczenia imienia Polaków; gdyby był im wrócił ięzyk, prawa i sprawiedliwość w ich ięzyku, urzędy narodowe, i zamiast królem Pruskim, był się ukazywał królem Polskim ; to ze trzech rządów tenby byli Polacy przenieśli. Jest w składzie tego rządu piątno wielkiego geniuszu!... Jest to monarchia z samowładztwem królów zupełnem, a przecięż iest w niey razem i osobista wolność cywilna naywiększa. Co w składzie Samowładztw iest dziełem naytrudnieyszem. Niechayże naród, któremu koniecznie potrzeba monarchii samowładney, z wielką ostrożnością dotyka się budowy tego rządu. ... W nim woysko było naymniey uprzykrzone ; w nim podatki iednakie , stałe , tern samem nayznośnieysze ; w nim sprawiedliwość naymniey niesprawiedliwa. Więc z tych powodów do tego rządu stosować się będę, mówiąc o woysku , i o podatkach , teraz bydź mogących w naszym kraiu. Wszystkie kraie Pruskie liczyły około dziesięciu milionów ludności. Płaciły podatków około 33 milionów talarów, czyli 198 milionów złotych Polskich. A utrzymywały woyska dwakroć czterdzieści do pięćdziesiąt tysięcy , które samo kosztowało około szesnastu milionów talarów, czyli 96 milionów złotych Polskich. Więc Polska za wprowadzeniem tegoż porządku , koszt woyska ten sam, i rozkład podatków ; maiąc półtora razy więcey ludności, maiąc do czterech razy więcey ziemi, a nierównie więcey sposobów z niey użytkowania , mogłaby bez uciemiężenia, w teraźnieyszym stanie, utrzymać woyska dwakroć pięćdziesiąt tysięcy. A woyska nierównie w wybór ludu pięknieyszego , gdy porównamy z Pomorczukiem i z Kaszubem Krakowiaka , Pokucianina, i tych chrobrych całego Karpatu Góralów. Nakoniec z doświadczenia wiadomo, iż nie iest konskrypcya zbytnia, gdzie dwóch na sto się rachuie. Gdyby Polska wystawiła 250 tysięcy woyska, to tylko wypada na sto; a utrzymuiąc trzykroć, to tylko wyda dwóch na sto. Jakie podatki teraz Polska składać może ? Rząd Pruski z całych zaborów Polski miał stałego dochodu z samych podatków właściwych (directs) i z Dóbr Kameralnych, sześć milionów talarów; Nadto z podatków niewłaściwych (indirects), iako to z Loteryi i z Akcyzy, które ieszcze na cały kray nie były wprowadzone , ale iuż się rozciągały na cały pierwszy , i na część drugiego zaboru , to iest blisko na dwa miliony mieszkańców , wynosiły na rok do czterech milionów talarów. Wiadomo bowiem , iż Loterya i Akcyzy, w rządzie Pruskim , wyciągały na rok z każdey żyiącey osoby, ubogiey czyli bogatey , starey czy młodey, złotych Polskich osimnaście. Więc rząd Pruski ze wszystkich trzech zaborów miał wszelkiego dochodu, do kass wchodzącego na rok , około dziesięć milionów talarów, czyli sześćdziesiąt milionów złotych Polskich. Rząd Austryacki ma ze wszystkich dwóch zaborów wszelkiego podatku z tabaką i Loteryą osimdziesiąt sześć milionów złotych Polskich. Oprócz dochodu z kopalni, z warzonek soli, i ze Starostw, czyli z dóbr Kameralnych, które dwa artykuły czynią około 34 milionów złotych. Mam naydokładnieysze taryffy dóbr solnych , w jakiey cenie były niegdyś obywatelom zabierane, i za Starostwa wymienione. Mam teraźnieysze taryffy wychodzącey z różnych warzonek soli, iako też i soli przedaiącey się z kopalni. Te okazuią, iż teraz na rok przeszło dwa miliony cetnarów soli wychodzi. Za co czystego dochodu , po odtrąceniu wydatków , jest do 30 milionów złotych Polskich. Z Kameralnych zaś dóbr ledwo cztery miliony na rok bywa. Ten ostatni artykuł iest bardzo źle urządzony, i może nierównie więcey uczynić. Więc ogólnie zabory Austryackie czynią na rok 120 milionów. Nadto znaczny bardzo tak w jednym , iak w drugim kraiu liwerunek zbożowy w naturze dawany. W tey proporcyi naymniey, zabory Moskiewskie mogłyby płacić drugie tyle. A gdyby też tylko dawały sto milionów ; więc cała Polska teraz iest w stanie złożenia podatków 280 milionów; i liwerunek zbożowy w naturze. Dopokąd nie będzie myśl częścią ieszcze za Zygmunta Augusta u nas w Polsce rozpoczęta; a którą, po iey dopełnienia przez nieiaki czas zapomnieniu , znowu rząd Polski w roku 1791 przez dokładnieysze ieszcze teyże myśli rozwinięcie w proiekcie podanym od uczonego Sniadeckiego chciał uskutecznić; dopokąd mówię nie będzie doskonały rozmiar całego kraiu topograficznie z podziałem na Departamenta dopełniony ; a nadto wszystko , dopókąd kraie trwać będą w tak gwałtownych zewnętrznych stosunkach politycznych , i w potrzebie czynienia tak ogromnych kosztów woiennych , niechay dopotąd w stanowieniu podatków bierze rząd Polski za wzór ustawę podatków w rządzie Pruskim. Niechay ogólnie, i to ieszcze na długo, będzie mu w niezwrotney uwadze , że w dzisieyszych stosunkach zewnętrznych kraiów, podatki nie mogą bydź same właściwe ( directs ) , ale trzeba mnóstwa niewłaściwych ( des impots indirects). Małe są te podatki, co tylko po ziemi , po właścicielach się rachuią. Te składaią miliony liczne, które się na miliony ludów , i na konsumcyą liczą. Widzieliśmy w podatkach Pruskich, iż przez podatek niewłaściwy, przez Loteryą , przez Akcyzy , może w kraiu każdy żyiący płacić od swey osoby osimnaście złotych na rok, a płacąc ten podatek niewidzialny , nawet niewiedzieć, że go płaci. Jest dziś w kraiu brak pieniędzy. Ten sprowadzony został: naprzód, gdy po zaborze wszystkie trzy rządy znalazłszy mnóstwo w kraiu pieniędzy lepszych , niżeli ich były , te z wielką szkodą włościan w kilka miesięcy w kursie skasowały, a swe poślednieysze wprowadziły. Powtóre wszystkie stolice rządowe będąc zewnątrz kraiu, wyciągały rok w rok pieniądz, a niepowracały żadnego do kraiu. Potrzecie wszystkie rękodzieła zakładały też rządy w swoich stolicach, w swoich dawnych kraiach, a nie założyły żadnych fabryk w kraiu. To również bez zwrócenia massę pieniędzy wyciągało. Nareszcie w zaborze Cesarskim narzut Bankocettlów ; a w zaborze Pruskim wywóz wszelkich kass publicznych; do reszty massę biegaiących pieniędzy uszczuplił. Do ratowania się w tym razie pozostał szczęściem Polsce ieden wielki fundusz, iakiego żaden inny kray nie ma w Europie. Są to Starostwa, dobra Kameralne wielkie , dobra Duchowne , do których możnaby przyłączyć Dziesięciny ( a ) , Kopalnie soli i warzonki. Dobra Stołowe i Starostwa , będąc w całości , naymniey do dziewięć set milionów funduszu wynosiłyby dzisiay. Lecz ponieważ wypadałoby rządowi zostawić Dobra Stołowe koronie ; A dla uzyskania iedności podobno trzebaby zawarować prawem fundamentalnem nowego rządu własność wszystkim in statu quo do roku 1806. W takim razie pozostałoby się tylko około stu pięćdziesiąt , lub dwóch set milionów funduszu za dobra Kameralne. Do których należy przydać Kopalnie , a osobliwie warzonki solne ; bo te w zamianę za Starostwa przybyły , a ( a ) Względem dziesięcin są do użycia sposoby, przez które można uczynić dziesięciny mniey uciążliwe dla dziedziców, stałe dla duchownych, a rosnące dla publicznego skarbu. dziś do trzydziestu milionów czynią rocznego dochodu. Więc ieszcze mógłby się ten fundusz z solnemi żupy podnieść do siedmiuset milionów. Ten fundusz powinien zostać tak urządzony , aby się stał wiecznym , aby wzrostem, z postępem wieków i rzeczy i on stał się także rosnącym. W dobrym rozwinięciu myśli Dziedziczno-dzierżawy, znayduią się wszystkie podziały i zarządzenia dla tych funduszów wiecznego wzrostu. Ale myśli tych rozwiązanie potrzebuie dłuższego oddzielnego pisma, które poźniey wygotuię. Do użycia tak ogromnego funduszu, końcem powiększenia biegnących pieniędzy massy, są wielorakie i niezawodne sposoby. Wyliczenie ich zabrałoby tu zbyt wiele mieysca, ile w tak sczupłem piśmie. W osobnem dziele wyłusczę i te sposoby. Ogólnie tu tylko myśl rzucam względem wszelkich funduszów kraiowych stałych, aby te nigdy nie były na pieniądzach stanowione , ale na rzeczy. U nas w Polsce naygruntowniey i naystaley zasadzone będą na Zbożu, a sczególniey na Zycie. Z różnych taryf zbóż, sprzedanych w portach, okazuje się, iż od 150 lat cena zboża, prawie co lat pięćdziesiąt, powiększa się wdwoynasób. Z Taryff zbóż sprzedanych w Gdańsku z ciągłego wzrostu ceny , od lat sto dwudziestu, wypada, iż korzec żyta płacił się złotych Polskich, przed rokiem 1700. A w roku 1804. iuż kosztował 12 złotych. Z różnych reiestrów ekonomicznych, w całym kraiu zbieranych, powszechnie wypada, że w półtora wieku wszystko poszło 5 razy w cenie wyżey. Również z tych ekonomicznych reiestrow okazuie się , iż wzrost ceny różnych rzeczy w kraiu , iako to siana, krów, masła, baranów, i dni roboczych , poszedł w takimże czasie pięć razy wyżey. Ze wszystkich podobnych czynionych uwag, wypada i to, że cena zbóż stanowi cenę wszelkich innych rzeczy. Ze wszystkich ziarn, żyto zachowuie nayściśleyszy związek wzrostu swoiey ceny, z wzrostem ceny wszelkich kraiowych rzeczy, i z ceną dni pracowitego człowieka. Więc na mierze żyta osadzone podatki, intraty ze wszelkich funduszów, co lat pięćdziesiąt powiększałyby się iednym razem wyżey. Dziś robiące dziesięć milionów dochodu za lat 25, przyszłyby do 15 milionów, a za pół wieku, iuźby 20 milionów wnosiły. Jakie są stosunki polityczne Polski z Francyą. Położenia topograficzne Polski i Francyi na dwóch skraiach Europy, wiecznie te dwa państwa z sobą łączą w politycznych stosunkach. Upadek Polski ciągnął za sobą wzruszenia Francyi; zrobił zarod koalicyy przeciwko Francyi, a stąd wychodziły iey gwałtowne zaburzenia wewnątrz ; wstrząśnienie iey tronu , zmiana dynastyi , i t. d. i t. d. W Polsce iest ta liniia między morzem Czarnem i między morzem Baltyckiem, która Europę od Azyi zamyka. W Polsce iest przedmurze Europy przeciw nawałom z Azyi. Między Dnieprem i Bugiem , Wisłą i Odrą , znayduią się groby, które pochłonęły wszystkie hordy, co z Azyi wychodziły, na wstrzymanie i na burzenie cywilizacyi Europy. Tuto od wieków nasi Chrobrzy oycowie : Bolesław śmiały , Zołkiewski, Chodkiewicz, Batory, Zamoyski, Czarniecki, stawiali śmierć tłuszczom Turków, Tatarów, Kozaków, Kałmuków i Moskali. Bez zwrócenia Polski, bez umocowania tey zapory, Europa , a z nią Francya nie znaydzie stałego pokoiu; Europa nigdy spokoynie uorganizowaną bydź nie potrafi. Nadto Polska położona w samym środku wielkiego narodu Sławian, który sam trzecią część Europy posiada, oświecaiąc się przez Francyą, rozrzucałaby toż światło na te liczne ludy, jednego z nami klonu, iednych obyczajów , i iednego języka. Wkrótce te ludy Sławiańskie, ieszcze dziś tak mało ucywilizowane , odtąd przez Polskę oświecane, postępuiąc w cywilizacyi, stawałałyby się coraz godnieysze do wniścia w federacyą powszechną. Stosunki handlowe Polski z Francyą. Kray tak rozległy , i tylą rzekami podzielony , między morzem Czarnem i Baltyckiem leżący, wszystkie ma udarzenia do nayrozlegleyszego handlu. Naydawnieyszy handel Polski był na południe Dnieprem różnemi drogami do portów Bałtyckich przechodzący. Tu naypierwszy miał początek handel Lewancki. Dowodnie okazał Penseli in dissertatione de Barergis, że nad uyściem Dniepru i Donu niedaleko łączenia się Dniepru z Bochem, było dawne miasto Olbia, naydawnieyszy skład handlu Lewanckiego. Olbia była zburzona przez nawałę Getów ; handel Lewancki przeniósł się do Kiiowa. Lecz gdy przez nalew hord Tatarskich z Azyi , te obadwa miasta zostały zniszczone , a handel stracił bezpieczeństwo , Karol Wielki powziął myśl łączenia Renu z Dunaiem, Fischer Handelsgeschichte t.. p. 144. Do czego iednym mu z nayznacznieyszych powodów było zwrócenie tędy handlu Lewanckiego od Kiiowa. Lecz uprzedzili to Genueńczykowie, i założyli skład towarów Lewanckich w Kaffie w Krymie. Za Zygmunta Augusta Wenecya ułożyła proiekt handlu z Polską , przez spław Dniestru. Proiekt ten był układany przez Komendoni Kardynała. Różne traktaty między Amuratem III. a Stefanem królem handel takowy na morzach Czarnem i Białem zabezpieczały. Ten proiekt handlu przez Wenecyą ułożony , został niedawno ponowionym przez Francyą (o). Traktat handlowy z Polską niósłby nieskończone dla Francyi użytki. Polska , kray tak rozległy , do piętnastu milionów mieszkańca rachuiący, niema dotąd znacznych fabryk, prócz sukien ordynaryynych w Wielkopolsce, i prócz płócien Podgórskich, i poiazdów Warszawskich. Wszystkie cienkie sukna , muśliny, płótna cienkie, batysty, perkale , wszystkie korzenie , wina , oliwy , oliwki , zgoła wszystkie towary bawełniane i iedwabne , przez handlowe z Francyą związki, brałaby Polska prosto z Francyi ; a natomiast dostawiać Francyi może , potaże , saletry , ( o ) Tadeusz Czacki w dziele o prawach Litewskich. drzewa okrętowe, pinki , liny, płótna żaglowe , łoie , miody , woski, skóry , wełnę, zboża różne , rozmaite towary surowe przerobienia potrzebuiące; Zgoła nayzyskownieyszą część handlu Anglii z Moskwą Francya przez Polskę dla siebie zyskać może. Waleczny Narodzie ! przestrzegam , użytkuy z czasu. Już masz punkt na twoiey własney ziemi, do zbrojenia się i do zbioru. Działayże cały iak tylko możesz, i właściwemi , i niewłaściwemi , i iawnemi , i skrytemi sposoby. Staraycie się wszyscy, by was się iak naywięcey uzbroiło ; By w naygorszym nawet wypadku , ieżeli nie zupełne polityczne Jestestwo, mogliście sobie przynaymniey z orężem w ręku zapewnić narodowość , własny ięzyk , narodowe Prawa, i urzędy. Od wieków równieście dzielnemi , iak Węgrzyni : Srom dla was wieczny, gdybyście teraz nie odzyskali, przynaymniey ich niepodległości. Tylko nikczemny, będąc uzbroionym , powraca znowu w haniebną niewolą. . . .