ZBIOR POTRZEBNIEYSZYCH WIADOMOŚCI. PORZĄDKIEM ALFABETU UŁOŻONYCH. TOM I Za Przywileiem. w Warszawie i Lwowie. 1781. Nakładem i Drukiem Michała Grolla, Księgarza Nadwornego J. K. Mci, w Marywilu pod Nro 24 Aben-Ezra, sławny rabin żydowski w Hiszpanii; wiele xiąg pisał w rożnych materyach: był albowiem (oprocz wiadomości prawa swoiego i zakonu) astronomem, lekarzem poetą, i kabalistą. Zwięzłość stylu iego była przyczyną, iż niektorym xięgom dla tym łatwieyszego onych zrozumienia dane są od innych rabinów wykłady. Żyl wieku XII. Umarł w Rodzie roku 1174, wieku 75. Adonai, w Hebrayskim ięzyku nazwisko boskie, znaczy Pana. Żydzi, niechcąc przez respekt mówić Jehovah, tego wyrażenia natychmiast, mówiąc o Bogu, zażywali. Cherem, klątwa u żydów tak się nazywa. Troistą być mienią, pierwsza wyłączaiąca, zowie się Niddui; druga wyklinaiąca: Cherem; trzecia z karą śmierci złączona Schammata. Habdala, obrządek u żydów kończący dzień szabasu; w ten czas albowiem zapalaią świece, lub lampy, gospodarz trunek i iadło błogosławi. Hagada modlitwa albo raczey hymn który Żydzi przed pożywaniem baranka wielkonocnego odprawiać zwykli. Jarchi, Salomon, rabin nauką sławny; umarł w Troi mieście Francuskim, roku 1180, wieku 75. Xięgi od niego pisane są następuiące: Biblia sacra Haebraica cum punctis triplici targum in Pentateuchum & commentariis in omnes sacrae scripturae libros. — Biblia sacra Hebraica cum punctis commentariis, & Masoretarum notis criticis. — Scholia in librum Ester. — Pentateuchus haebraice cum targum seu Paraphrasi Chaldaica Lux intellectus, quo continentur expositiones in Rabboth, seu textus libri Rabboth in Genesim cum commentariis. Commentarius in Prophetas majores, minores in Jobum, & Psalmos. - Hoseas Propheta haebraice, & chaldaice cum duplici versione latina, & commentarius Salomonis Jarchi Abben Esræ & Davidis Kimchi. Panis lachrymarum, commentarii in lamentationes Jeremiae. Canticum canticorum Salomonis cum commentariis. Józef Żydowin, pisał xięgi historyi narodu swego, i inne, Żył za czasów Wespazyana i Domicyana cesarzów, i był oczywistym świadkiem zburzenia Jerozolimy. Kabała, nauka pełna taiemnic, u Żydów początki iey kładą od tradycyi albo podania ustney rozmowy Boskiey z Moyżeszem na górze Synai. Nazwisko kabały przeszło teraz do wieszczb; czyli przez guślarstwo, z przyczyn oboiętnych skutki konieczne formuiące, czyli z kombinacyi rachunków klecące iakoweś odpowiedzi i wyroki. Ze wszech miar i kunszt lubo dowcipny i zbytnia ciekawość badaiących się, a naybardziey głupstwo wierzących nagany godne, i tylko płochym umysłom przystoi. Lilith, według Talmudistów iest straszydło dzieciom szkodzące w nocy; dla tego, skoro się dziecko urodzi, w kątach izby, w którey złożone, piszą na karteczkach: Adamie z Ewą przybądź, a Lilith niech ustąpi. Twierdzą rabinowie iż Lilith była pierwszą przed Ewą Adama małżonką, która niechcąc się poddać prawu bożemu, przez kunszt czarnoxięzki na powietrze się przeniosła, i tam przebywa. Machabeyczykowie, tak nazwani, xiążęta Armoneeńscy, panuiący nad narodem Żydowskim przez lat sto trzydzieści. Naypierwszy był Mathathias, który na lat 167, przed narodzeniem Chrystusowym zrzucił iarzmo Syryiskiego monarchy Antyocha Epifanesa. Po nim trzech synów iego rząd naywyższy piastowali: Judasz, Jonathas i Szymon. O ich dziełach heroicznych, xięgi Machabeyskie obszernie piszą. Inni z tey familii, ktorzy razem z kapłaństwem naywyższym rządy państwa sprawowali, byli: Jan Hirkan, Arystobul I, Alexander Hirkan, Arystabul II, Antygonus i Arystobul III, którego Herod z życia i tronu wyzuł. Machabeyczykowie, siedm braci o których xięgi tego nazwiska wspominaią, wraz z matką Salmoneą, za prawo boże życie heroicznie stracili roku przed narodzeniem Chrystusa pana 168. Nazwiska ich były: Jan Gaddis, Szymon, Thazy, Eleazar, Abaron, Jonathas, Arphas. Marchezwan, ósmy miesiąc Żydowski w tey przypadał porze, w którey u nas połowa Października i Listopada. Marschevan, miesiąc u Żydów drugi, przypadaiący w Październiku ma dni dwadzieścia dziewięć. Szóstego dnia tego miesiąca u nich post, ponieważ weń Nabuchodonozor króla Sedecyasza oślepić kazał, i dzieci iego zamordować w przytomności oycowskiey. Dziewiętnastego post trzydniowy, na zgładzenie tego w czym się pod czas świąt przybytkowych albo kuczek przestąpić mogło. Dwudziestego trzeciego uroczystość na pamiątkę, iż w ten dzień ukryto kamienie pogańskiego ołtarza, czekaiąc w tey mierze na obiawienie prorockie. Dwudziestego piątego uroczystość, ponieważ w ten dzień mieysca niektóre od Chaldeyczyków opanowane w Palestynie, Żydzi nazad odebrali. Medraschim, tak się u Żydów nazywaią kommentarze na pięć xiąg Moyżeszowych. Medraschim samemi tylko allegoryami są napełnione, i tym się od innych kommentaryuszów różnią. Messyasz zbawiciel świata, Chrystus Jezus, obiecany patryarchom przybyły na zbawienie rodzaiu ludzkiego, z Maryi panny urodzony w Bethleem. Żydowski błąd i zatwardziałość w oczekiwaniu przyiścia messyasza odstrycha go od poznania prawdziwey wiary, i w obłudnym próżney nadziei omamieniu, dotąd trzyma. Że zaś różni oszuści korzystaiąc z takowey Żydów prewencyi, Messyaszami się być udawali, i wiarę częstokroć znaydowali, przetoż się tu kładą według czasu, którego nastawali. Gamaliel wspomina nieiakiego Teudasa ieszcze przed czasem przyiścia zbawiciela świata, który się być messyaszem mienił. Czyni także wzmiankę tenże autor o Judaszu nieiakim, który był iuż 30,000 ludzi zgromadził. Za czasów Apostolskich Szymon czarnoksiężnik, mianować się śmiał: Virtus Dei. Roku 178 za czasów Adryana cesarza ziawił się był w Palestynie nieiaki Barkochebas twierdząc się być messyaszem prawdziwym niezliczone rzesze Żydów szły za nim, wielkie Chrześcian czynił prześladowanie, w mieście na koniec Bither od Rzymian zdobyty i na śmierć skazany. Sokrates pisarz historyi kościelney wspomina o Moyżeszu, ktory na wyspie Kandyi messyaszem się nazywał i wielu uwiódł roku 454. Roku 530 Julianus nieiaki w Palestynie messyaszem się być mienił, od woysk Justyniana cesarza zwyciężony śmiercią ukaranym został. W początkach wieku ósmego w Hiszpanii ziawił się był Serenus, i wielu Żydów zwiódł fałszami swoiemi. W XIII wieku kilku w królestwie Francuskim różnemi czasy powstawało, ale bunty Żydowskie wcześnie rozgromione. Dawid El Re w Hiszpanii XIII wieku. W XVI wieku Jakub Zieglerne w Morawii opowiadać począł Żydom przyiście messyasza, twierdząc iż go widział w Strażburgu. W roku 1624 Sabathay Sewi urodzony w Alepie głosić się począł Messyaszem, dawniey przez Zieglerna przepowiedzianym. Bardzo wielu poszło za nim uczniów. Uczeńsza iednak Żydów starszyzna nie chciała go uznać, i owszem wyklęła go. Obawiaiąc się zatym o życie, uciekł z Jerozolimy, i przybył do Stambułu gdzie i uczniów i prześladowców w własnym narodzie znalazł. Na koniec wzięty do więzienia, ażeby kary gardłowey uszedł, Mahometańską wiarę przyiął, i w niey umarł. Mezuzoth, tak nazywaią Żydzi karteczki pargaminowe, na których piszą z Deutoronomium wiersze z rozdziału VI, 4. 5, 6, 7. 8, 9, iako też z rozdziału II, 13, 14, 15, 16, 17 18, 19, 20. Ten pargamin zwinięty w trąbkę kładą we drzwi, na wierzchu trąbki pisząc słowo Saddai, iedno z nazwisk Boskich. W każdym domu według przepisów ich, takowa karteczka we drzwiach znaydować się powinna. Misna, zebranie praw, obrządków zwyczaiów Żydowskich w iednę xięgę po rozproszeniu onychże Dzieli się na części 6, w pierwszych zamykaią się przepisy względem produkcyi ziemi, w drugiey reguły obchodzenia świąt, w trzeciej o niewiastach i małżeństwie, w czwartey o handlu, bałwochwalstwie, i obrządkach narodów, w piątey o ofiarach, szósta traktuie o różnych sposobach oczyścienia. Xięga, ta iest zbiorem dawnych tradycyi, które po rozproszeniu powtórnym Żydów za Adryana cesarza zebrał, i ułożył rabbin Judasz syn Symeona nazwany Hakkadoth albo święty. Kommentaryusze rabinów na te xięgi, nazywaią się talmud, te są dwoiakie i ztąd różnica talmudu Jerozolimskiego, i Babilońskiego. Moyżesz, prorok i prawodawca ludu Izraelskiego z pokolenia Lewi był synem Amrama i Jochabedy. Xięgi od niego pisane, obszernie powołanie iego, cuda, wyprowadzenie i rząd ludu bożego opisuią. Na koniec dla niedowiarstwa, tym od Boga ukarany, że do ziemi obiecaney nie doszedł; widok mu z tym wszystkim pozwolony z góry Nebo; umarł roku od stworzenia świata 2584, przed narodzeniem Chrystusowym 1451, wieku 120. Rządził ludem Izraelskim lat 40. Zostawił potomstwo z Sefory, córki Jetro kapłana Madyańskiego. Moyżesz albo Maymonides, ieden z naysławnieyszych i nayuczeńszych Żydowskich rabinów, po zburzeniu Jerozolimy, żył około dwunastego wieku w Hiszpanii. Pisał kommentaryusze na xięgę Misna, i krótkie zebranie praw, zwyczaiów, i obrządków narodu swoiego. Nathan, Ben-Jokiel, Ben-Abraham, rabin w Rzymie około roku 1070, wydał dykcyonarz słów Hebrayskich w talmudzie zawartych. Niddui, w starym zakonie klątwa pierwsza, za którą wyklęty przez dni trzydzieści od społeczeństwa wiernych Izraelitów był oddalony, gdy zaś w tym czasie nadziei żadney poprawienia się nie uczynił, przeciągana była do dni dziewięćdziesiąt, po tych wyszłych bezskutecznie, wpadał w drugi rodzay klątwy Cherem, na koniec w ostateczną, która się nazywała Szhammata albo Szammata. Onkelos, sławny Rabin Żydowski autor paraphrasis Chaldeyskiey, na pięć xiąg Moyżeszowych, według świadectwa niektórych autorów, żył za czasów Chrystusa pana. Phur albo Phurim, słowo znaczące los z Hebrayskiego. Tak się nazywała u Żydów uroczystość wielka postanowiona na pamiątkę wyzwolenia narodu od Amana przez Esterę królową. Przypada na dzień czternasty Sierpnia roczni tey pamiętney epochy. Uroczystość tę Żydzi dotąd z wielką wesołością i okrzykami obchodzą. Phylacteres, philacteria, a po Żydowsku Thephilim, to iest narzędzie nabożeństwa. Są to kawałki pargaminu zwinięte, na których przykazania Boskie wypisane. Zamknięte bywały w skórze zszytey, od którey wiszące rzemyki służyły, i do tych czas służą Żydom do obwiązywania Tephilim koło ręki i na czole. Okazyą obrządku tego w nabożeństwie dały słowa Moyżeszowe w xięgach Deutoronomii rozdz: 6, wierszu 8: Zwiążesz te słowa na ręku, aby były znakiem, i położysz ie na czole między oczyma. W ewangelii u Mateusza świętego iest wzmianka o tych Philakteryach, że faryzeuszowie rozprzestrzeniali je, to iest dla okazania się, większych używali, niżeli inni. Obrządek ten u Żydów wielu teraz zabobonów iest przyczyną. Philakteryami zwano dawnieyszemi czasy niektóre zabobonne charaktery, albo inkluza, o czym w historyach nie raz bywa wzmianka. Dilataxe Philakterya w sensie allegorycznym, znaczy teraz toż samo, iak nad zamiar stanu, kondycyi lub możności postępować, patrz Talisman. Purim, święto Żydowskie na pamiątkę wybawionego narodu przez Esterę. Purim znaczy los rzucony. Żydzi tę uroczystość z wielką wesołością obchodzą przez dwa dni. Rabbanitowie, u Żydów ci się nazywaią, którzy utrzymuią stare przodków nauki i tradycye, zwane Rabbanim, są to uczniowie, i następcy dawnych faryzeuszów. Rabbi Rab, albo Rabboni w ięzyku Hebrayskim, to słowo znaczy mistrza nauczyciela. Po stopniach do tego dostoieństwa przychodzili ci którzy się udawali do nauk. Pierwszy stopień był zaczynaiących nauki, i tych w szczegulności zwano bachur; drugi pośrzedniczy chaber; ostatni mistrzowski Rabbi. U teraźnieyszych Żydów prerogatywa rabinów iest naywiększa. Oni pierwsze mieysce zasiadaią w boźnicach, sądy zakonne sprawuią, tłumaczą pismo, szluby daią i rozwód, klątwy nawet na nieposłusznych i gorszących od nich wychodzą. Rabboth, nazwisko u Żydów niektórych kommentarzów na pismo. Starożytność tych xiąg ma być wypróbowana, i według ich tradycyi pisane być musiały na lat 30 przed nar. Chryst. Sabbat Schabbat Szabah, nazwisko z Hebrayskiego znaczące spoczynek. Tak iest wymieniony w piśmie świętym dzień siódmy tygodnia, sobota; dzień wolny od roboty, na pamiątkę siódmego dnia, którego po sześciu innych stwórca wszech rzeczy odpoczął. W nowym prawie na mieysce soboty niedziela wyznaczona na pamiątkę chwalebnego zmartwychwstania syna Bożego. Jakie były przykazy obchodzenia Sabbaszu, obszernie w xięgach Moyżeszowych iest wyrażono. Sabbaticus, baieczna rzeka Talmudzistów, którzy twierdzą, iż dziesięć pokoleń za nią dotąd mieszkaią, wydobyć się zaś z siedliska swoiego dla tego nie mogą, iż ta rzeka nie przebyta w insze dni, w sobotę tylko wysycha. Spinoza (Benedykt), zaciekłszy się zbytecznie w filozoficzne spekulacye w Atheizm wpadł. Xięga iego nayziadliwsza: Tractatus theologico-politicus. Umarł roku 1677 wieku 44. Synagoga, tym właściwym nazwiskiem określa się zgromadzenie Żydowskie, ich świątnice, albo szkoły gdzie nabożeństwo odprawiać zwykli. Talmud, xięga zawieraiąca w sobie ustawy prawne narodu Żydowskiego, w teraźnieyszym ich stanie rozproszenia. Z dwóch części złożony iest, text sam nazywa się: Miszna, tłumaczenie zaś tego textu, albo glossa: Gemara. Według zdania rabinów dwoiakiego iest rodzaiu talmud: Jerozolimski wydany był w Palestynie około R. P. 300. Babiloński w lat dwieście po pierwszym złożony był. Naysławnieyszy talmuda tłumacz Rabi Magmonides. Xięga iego ma tytuł: Jodebachazakach. Xięga ta na fundamencie fałszywych dawnych rabinów powieści, pełna iest błędów i opacznego pism świętych starego zakonu tłumaczenia. Targum, Paraphrasis albo obszerne tłumaczenie xiąg starego testamentu ięzykiem Chaldeyskim, iaki był używany w Assyryi i Mozopotamii. Słowo targum znaczy wizyą, obiawienie. Tłumaczenia uczynione były po powrocie ludu bożego z niewoli Babilońskiey. Żydowski naród, dla osobliwych nad sobą względów ludem bożym nazwany; początki swoie zasiąga od Abrahama patryarchy. Płód Jakuba w Egipcie rozmnożony na fundamencie przykazu bożego pod wodzem Moyżeszem z Egiptu wyszedł, i czterdziesto-letnim cudownym na puszczy pielgrzymowaniu, posiadł ziemię sobie przyobiecaną, siedlisko rozmaitych przedtym narodów, Chananeyskich, Amorrheyskich, Moabitów, Amalecytów i innych. Odtąd podzieliwszy kray między pokolenia na części dwanaście, rządzili się prawem od Boga przez Moyżesza podanym, obieraiąc sobie naywyższych sędziów. Ostatni z nich był Samuel prorok, ktory na żądanie ludu z rozkazu bożego Saula poświęcił królem; ale że ten nie szedł torem stanowi swoiemu przynależytym, tron przeniesiony w dom Dawida syna Izaiego z pokolenia Judy. Salomon syn iego mądrością całemu światu sławny zbudował bogu kościół, ale syn wyrodny Roboam okrutnemi postępki rozdrażnił lud, i był przyczyną buntu Jeroboama, który odstrychnąwszy 10. pokoleń od własnego króla, zaczął panować w Izraelu, i odtąd przedzielone było państwo na królestwa Izraelskie i Judy. Pierwszy Izrael, a potym i Juda doznały zapalczywości, rozgniewanego Boga, zostawszy plonem monarchii Assyryiskiey. Po siedmdziesiąt lat niewoli wrociła się do dawney oyczyzny garstka ludu pod Estrą i Zorobabelem, i żyiąc według praw i obrządków swoich hołdownikami byli następców państwa Assyryiskiego do czasów sukcessorów Alexandrowych. W ten czas nie mogąc znieść iarzma Antyocha, sławni Machabeyczykowie wybili się z potęgi pogan, i zaczęli panowanie nowe, które od ich następców Asmeńczykami zwano. Trwał więc w ich domu rząd do czasów Heroda, ten wsparciem Rzymskim umocniony, przez cały przeciąg panowania swego w ciężkim iarzmie naród Żydowski trzymał. Następcy iego pod tytułem Tetrachów częściami tylko państwa zawiadowali, aż nakoniec zbuntowany przeciw Rzymianom naród, pod Wespazyanem wzburzeniu Jerozolimy ostatniey klęski doznał, i odtąd siedliska własnego nie ma. Wodzowie i sędziowie ludu bożego. R. od stw. Pr. nar. Chr. 2544. 1491. Moyżesz rządził lat 40. 2587. 1451. Jozue 17. Anarchia i niewola ludu bożego pod monarchami Mezopotamii. 2630. 1403. Othoniel rządził lat 40. Niewola pod Eglonem królem Moabitów lat 18. 2679. 1325. Aod rządził lat 40. Niewola pod Jabinem królem Chanaana lat 29. Debora i Barack lat 33. Niewola pod Madyanitami lat 7 Gedeon rząd. lat 9 Abimelech 3 Tolack Jair Niewola pod Filistynami i Ammonitami, zaczęta w 5. roku rządów Jaira Jefte rządził lat 7. Abezan albo Ibizan Ajalon albo Elon Abdon Heli Niewola Filistyńczyków przez lat 40. Samson wybawił. Samuel prorok. Królowie całego Izraelu. Saul panował lat 40. Dawid 42 Salomon 40 Królowie Judy Roboam panował lat 17 Abiam Aza Jozafat Joram Ochozyasz Athalia Joas Amazyasz Ozyasz Joathan Achaz Ezechiasz Manasses Amon Jozyasz Joachas 3 miesiące Joachim Królowie Izraelu Jeroboam panował lat 21. Nadab Baaza Ela Zamry Amry Achab Ochozyasz Joram Jehu Joachas Joas Jerobeam II. Zacharyasz 6 miesięcy Sellum miesiąc 1. Manahen lat 10. Phacias Jechoniasz panował 3 miesiące. Sedecyasz Phaceusz panował lat Ozeasz Roku od stworzenia świata 3314, przed narodzeniem Chrystusa 721, Salmanassar król Assyryiski królestwo Izraelu zawoiował i lud w niewolą zaprowadził. Zburzenie Jerozolimy przez Nabuchodonozora króla i zaprowadzenie w niewolą Babilońską roku od stworzenia świata 3447, przed przyiściem na świat Zbawiciela świata Jezusa Chrystusa roku 588. Zburzona Jerozolima przez Tytusa syna Wespazyanowego roku od stworzenia świata 5001, po narodzeniu Chrystusa 67. Zastanawiaiąc myśl naszą nad narodem żydowskim w powszechności, iako ten: widziemy bez rządu i iedności cywilney towarzystwa bez zapewnienia własności mieysca, na którym się błędny zatrzymuie, wszędzie prześladowany i upodlony od tylu wieków swego rozproszenia, z mieysca na mieysce spędzany, a częścią z wyzuciem ich z wszystkiego, co pracą swoią i industryą zebrać mogli na potrzeby ścisłe życia swego, i współbraci uboższych albo niedołężnych; należałoby z widoku tego wnosić, że naród ten powinien był dawno zniszczeć, i zostać tylko wspomnieniu dzieiów dawnych, między nazwiskami różnych hordów ludu błędnego, których ślady iuż zupełnie są zatarte. Tym czasem rozważaiąc, iako tego żydostwa związek, religia uformowała, zkąd mu dawność nazwiska przydała zakonu, a ta religia w swoiey czystości brana, iest pierwszym gruntem Chrześciaństwa, wnosić zatym z rostropney kombinacyi można, że opatrzność naywyższa utrzymuie ich między żyiącemi, iako widocznych świadków świętości wiary teyże Chrześciańskiey, która tamtę wydoskonaliła, i nowym poparta obiawieniem. A ztąd pokazuie się iako wiara prawdziwa, która od Boga samego pierwszym ludziom podaną była, zawsze w całości przechodziła ciągiem wieków, nosząc na sobie nie zmazane znaki swego początku, mniey lub więcey od narodów znana, mniey lub więcey od nayświętszego dawcy obiawiona; zawsze iednak iednaż co do gruntu swego, i zasadzona na iednychże dowodach pewności swoiey. Żydzi w Polszcze, kiedy osiadać zaczęli? z pewnością i wyznaczeniem czasu, twierdzić o tym nie można, ale koniekturować tylko przez podobieństwa, że nie zadługo po rozkrzewieniu Chrześciaństwa, z którym lubo zawsze walczyli, przecież iedenże grunt wyznania i czci Boga z nim utrzymuiąc na przeciw bałwochwalstwu, za Chrześcianami i oni szli w ślady, których nauka i obyczayność brały poważenie, pomnażały naśladowców między narodami. Byli oni dawniey w Czechach i w Niemczech, zkąd powoli dla zdzierstw i prześladowania, które ponosili, do nas przechodzili. Potrzeba handlu, a bardziey łakomstwo dziedziców, dla zbioru pieniędzy, poznany w żydostwie obrót do prętkiego ich dostarczenia, uczyniły ten ród nieiako pożytecznym. Pierwsza bytności u nas Żydów wzmianka znayduie się w Kosmie dziekanie Praskim naydawnieyszym kronikarzu Czeskim, który żył za Kazimierza nazwanego mnichem, a iako sam o sobie mówi, że w roku 1098 kapłanem został. Pierwszych krzyżowników gorliwość wzruszona we Francyi, za przywództwem Piotra pustelnika, wzięła sobie za cel oczyszczenie świata z bałwochwalstwa. Zbierały się rozmaite gminy po Niemczech i Francyi, a rozdzielone na różne kupy, część tych wpadła do Czech ciągnąc ku Węgrom. Kosmas powiada: qui quoniam propter multitudinem exercitus una via ire simul non poterant, quidam ex eis per hanc terram nostram Bohemiae transeunt. Zagnieżdżone w Czechach żydostwo doznało pierwszych skutków zhukaney ich gorliwości. Powiada daley Kosmas: Permittente Deo irruerunt super Judaeos, eos invitos baptisarunt. Biskup Praski darmo się opierał poniewolnie dawanemu sakramentowi, xiążę Czeski Brzecysław nie był na ow czas przytomny dla zabieżenia tym bezprawiom, łupiąc kray Polski; pisze o tym Kosmas pod rokiem 1098: Delatum est duci Brecislao, quod quidam ex Judaeis lapsi fuga, nonnulli furtim divitias suas subtrabunt, partim in Poloniam partim in Pannoniam. Unde dux valde iratus, misae camerarium suum cum aliquibus militibus, ut eos a vertice usque ad talos exspoliarent. Qui veniens convocat ad se majores natu Judaeos, et sic orsus est ad eos: O gens progenita mansoribus Ismahelitae, ut sibi dieatis dux mandat, cur fugitis? Interea quaecunque mea sunt, sunt mea cuncta. Nullas de Solimis res divitiasve tulistis. Uno pro minimo ter deni Vespasiano caesare proscripti, sparsi sic estis in orbe, macri venissis, macri quoque, vultis, eatis. Quod baptisati sitis, Deus est mihi testis, non me, sed domino sunt ista jubeme patrata. Quod autem iterum relapsi estis in Judaismum Cosinas episcopiis videar, quod inde agere debeat. Dixerat haec de parte ducis, et statim irrumpentes everterunt domos, acceperunt thesauros et quidquid supellectilis optimum invenerunt; nihil quod solum pertinet ad victum granum frumente eis reliquerunt. O quantum pecuniae miseris Judaeis est illa die sublatum! nec ex successa Troia tantum divitiarum in Eubeico littore fecit collatum. Podobna więc do prawdy, że żydzi z Czech do Polski uciekłszy, znaleźli pierwszy przytułek w Szląsku, części niegdyś królestwa Polskiego Czechom pograniczney. Henryk z brodą xiążę Wrocławski syn Bolesława wysokiego, wspomina w roku 1203 w przywileiu fundacyi mniszek Trebnickich, że za iego czasów około Wrocławia iuż żydzi trzymali wioski dzierżawami: Sancto Vincentio tribui Villam juxta Labotisch, quae dicitur: Knechnicki, quae diu perdita, nec portuit de jure requiri, et unam fortem mei Camerarii, et partem villae falconariorum in Vratislav, quam Joseph Judaeus habuit. Tęż samą Donacyą potwierdzając Henryk w roku 1208 mówi: Villam falconariorum, quam Joseph et Chazkel Judaei habuerunt. Napłynęła ich ze Szląska do Wielkiey-Polski znaczna liczba. Prześladowania i napaści od mieszkańców, wexy po sądach, tudzież przykrości różne, często powszechney sprawiedliwości, dobru i prawu publicznemu przeciwne, pobudziły Bolesława xięcia Kaliskiego w roku 1264, że im pewny przywiley i prawa nadał, które czytamy vol. I fol. 309. Potym przez Kazimierza wielkiego prawnuka tegoż Bolesława potwierdzone roku 1343, a przez Alexandra roku 1505 nie dla onych nowego potwierdzenia, ale żeby z nich obrona służyła przeciw żydom (iak tytuł tego niesie) między statuta Polskie inferowane. Panowanie Kazimierza wielkiego było dla żydów nader pomyślnym. Maią królowie swoie słabości iako ludzie, berło i korona nie kładzie ich w poczet świętych, aby im mówić nie można było: memento te esse hominem. Nie miłe mu żony, lub nie powściągane skłonności dały pochop do szukania obcych, a często nie brakowanych miłości. Rokiczanka Czeska nadobna z twarzy i ciała, taiła długo parchy na głowie przyprawnym włosem. Dostrzegł tego komorny królewski i ostrzegł, czego sam król doświadczywszy, obrał na iey mieysce Hester żydówkę. Umiała ta następuiąca zniewolić Kazimierza, umiała go i utrzymać, pomnożyła się miłość owocem krewkości. Urodzeni dway synowie z Hestery Niemira i Pełka. Pełka w kwiecie wieku za życia oycowskiego umarł. Niemira przeżywszy oyca, będąc potym na dworze Władysława Jagełły, gdy w Koprzywnicy gwałtem podwody bierze, zabili go mieszczanie. Długosz powiada z powieści drugich, że Kazimierz przez miłość ku Hesterze, pozwolił spłodzonym z niey córkom w żydowskich zostać zabobonach. Korzystali i żydzi z kredytu swey krewnianki, pisze tenże Długosz pod rokiem 1356: ad praeces quoque praefatae Hester Judeae et concubinae, exorbitantes praerogativas et libertates per literas singulis Judaeis in regno Polonia habitamibus, quae falso scriptae ab aliquibus insimulantur, et quibus divina maiestas contumeliatur et offenditur, concessit. Jakieby zaś te były listy i przywileie, nie wymienia Długosz, to tylko mówi, że one za czasów ieszcze iego, to iest pod Kazimierzem Jagellończykiem widzieć było: quarum faetor olidus etiam in diem hanc perseverat. My nie mamy innych przywileiów żydom nadanych, prócz wyżey ex volumine legum cytowanych. Jak wiele ten motłoch nie raz poruszył na Rusi i Ukrainie do buntów gminnych przez zdzierstwo chłopów, późnieysze kroniki opisuią. W ciągu czasów, prawa i wolności nadane żydom, ukracać się poczęły przez różne późnieysze uchwały; z których niektóre ostrzeysze zdawały się zmierzać na ich wyniszczenie. Ale gdy dawna dla nich protekcya panuiących zaczęła ich odstępować, kredyt i zręczność ich własna, przez które dokazali zebrać z obywatelów summy milionowe pieniędzy i podać się niezmiernym długom winnemi, zasłoniły ich i utrzymuią w całości do tych czasów. Adam, pierwszy człowiek, oyciec żyiących. Pismo święte w xięgach rodzaiu, obwieszczaiąc wszechmocność i dobroć boską stworzenia człowieka, równie daie poznać niewdzięczność i lekkomyślność iego; kiedy, dawszy się uwieść namowom Ewy towarzyszki swoiey, przestąpił zakaz stwórcy swego; a przeto i siebie i rodzay ludzki nieszczęśliwym uczynił; utraciwszy przywiley niewinności, stawszy się śmierci podległym i niewolnikiem grzechu. Żył Adam w pracy i pokucie lat 930. Różne były zdania autorów o tym powszechnym oycu rodzaiu ludzkiego. Twierdzili niektórzy, iż miał doskonałą wiadomość wszystkich nauk i kunsztow; Rabini upewniaią, iż był z natury obrzezanym; Manasses i Maymonides piszą, iż był z początku stworzonym w oboiey płci, i tych rozłączenie wydało na świat Ewę; byli tacy, którzy twierdzili, iż był olbrzymem. Grecy i wschodni kościół, uroczystość iego obchodzą 19 grudnia, w martyrologiach zachodnich, pamiątka iego 24 tegoż miesiąca, w wigilią świąt bożego narodzenia. Niektórzy z Rabinów udaią, iż Adam napisał był iednę xięgę o Bogu, drugą o stworzeniu świata, i że obydwie, iako też xięgi Setha i Enocha znalazł Abraham w grobie Adamowym. Ale ani pismo boże, ani dzieie narodu żydowskiego o tym wzmianki nie czynią, Rabinom zaś bayki pisać rzecz nader zwyczayna. Że Adam pochowany był na górze Kalwaryi, wielu było mniemanie, ale S. Heronim wyraźnie się temu sprzeciwia, gdy mówi w kommentarzu na Rozdz. XVII. Ewangelii S. Matheusza: Favorabilis opinio et mulcens aurem populi, nec tamen vera. Adar, miesiąc roku Żydowskiego. Zawiera w sobie dni 29, przypada w pośrzód lutego i marca. Dzień trzeci, rocznicą iest poświęcenia kościoła, albo raczey dokończenia onego, za staraniem Aggeusza i Zacharyasza. Siódmego dnia post, rocznica śmierci Moyżesza. Trzynastego, post Estery, rocznica zwycięstwa nad Nikanorem. Czternastego, uroczystość Phurim albo losów, ponieważ w ten dzień rzucony był los od Amana na zgładzenie żydów. Piętnastego uroczystość wybawienia ludu za pośrednictwem Estery. Dwudziestego piątego, pamiątka króla Jechoniasza. Pascha, uroczystość narodu Izraelskiego postanowiona na pamiątkę wyzwolenia ich z Egipskiey niewoli, i przeyścia morza czerwonego; iakoż słowo Hebrayskie Pesach, z którego etymologią bierze znaczy przeyście, co iest razem figurą, i pamiątką przechodu anioła w tymże czasie zabiiaiącego pierworodnych w Egipcie, miiaiącego zaś domy Izraelskie, które krwią baranka namazane były. Obrządki tey uroczystości obszernie w piśmie świętym opisane są. Figury baranka sprawdzone w nowym testamencie prawie przez mękę, śmierć i zmartwychwstanie Zbawiciela świata. Czas obchodzenia wielkieynocy u Chrześcian naznaczony w niedzielę po dniu 14 porównania dnia z nocą wiosennego. Czas ten wyznaczony przez zbór Niceński, wielu był dysput przyczyną dla różnych odmian w wymiarze rocznym zachodzących, nim poprawa kalendarza nastąpiła za czasów Grzegorza XIII. Philon Alexandryiski albo Żydowin, żył w pierwszym wieku po narodzeniu Chrystusowym. Xiąg iego tytuły Hieronim święty opisał. Te, które do wiadomości czasów teraźnieyszych doszły, są historyczne, prawne, i traktuiące o stworzeniu świata. Zebrane razem wielokrotnie z druku wyszły. Zacny ten mąż wielkim był Platona wielbicielem, i nauki iego naśladowcą, zkąd od niektórych nazwany Platonem Żydowskim. O czasie śmierci iego pewności nie masz.